1. Het woord “umlaut” komt van een van de gebroeders Grimm.
Jacob Grimm was niet alleen een verzamelaar van sprookjes (samen met zijn broer Wilhelm), maar ook een van de beroemdste taalkundigen ooit. In 1819 beschreef hij een klankveranderingsproces dat van invloed was op de historische ontwikkeling van het Duits. Hij noemde het umlaut van um (rond) + laut (klank).
2. “Umlaut” is oorspronkelijk de naam voor een specifiek soort klinkermutatie.
Technisch gezien verwijst “umlaut” niet naar de puntjes, maar naar het proces waarbij, historisch gezien, een klinker in een andere positie werd getrokken door invloed van een andere, opkomende klinker.
3. Het nabootsen van dat mutatieproces is een prima manier om de umlaut te leren uitspreken.
Probeer dit eens: maak een u-klank (een “oo”). Stel je nu voor dat er een i-klank (een “ee”) aankomt. Houd uw lippen volledig bevroren in de u-stand terwijl u probeert “ee” te zeggen met de rest van uw mond. Je moet het lichaam van je tong naar voren en omhoog voelen bewegen in je mond. Hou die u-klank wel vast met je lippen! Goed zo. Dat is een ü.
Werkt het niet? Probeer het heen en weer te pingelen: oo-ee-oo-ee-oo-ee-oo-ee … bevries nu je tongpositie in “ee” en beweeg je lippen pas terug naar “oo.”
(Begin met “ah” voor ä en “oh” voor ö.)
4. Het Engels is ook aangetast door de umlaut mutatie.
Ooit afgevraagd waarom het meervoud van “muis” “muizen” is? Geef de umlaut de schuld. Ver, ver terug in een tijd voordat het Engels zich had afgesplitst van andere Germaanse talen, werden meervouden gevormd met een -i uitgang. Dus muis was mus, en muizen was musi. Die meervouds -i trok de u naar voren in umlaut. Later verdween de -i meervoudsuitgang en vonden er nog een heleboel andere klankveranderingen plaats, maar we houden de echo van die gemuteerde klinker over in muis/muis, en ook in voet/voeten, tand/tanden, en andere onregelmatige paren.
5. Umlauten werden niet altijd als puntjes boven een klinker geschreven.
Sinds de Middeleeuwen zijn umlauted klinkers in het Duits op verschillende manieren aangegeven. Voordat de versie met twee puntjes in de 19e eeuw de standaard werd, werd het meestal geschreven als een kleine “e” boven de klinker, zoals op deze manier:
Het wordt nog steeds soms met een e naast de klinker geschreven, bijvoorbeeld Muenchen voor München, of schoen voor schön.
6. Niet alle umlauten zijn umlauten.
Wij gebruiken “umlaut” nogal terloops om “twee kleine puntjes boven een letter” aan te duiden, maar niet alle kleine puntjes zijn umlauten. Het teken dat voorkomt dat twee aangrenzende klinkers samenkomen in één lettergreep wordt een “diaeresis” of “trema” genoemd. Je ziet het in het Frans (naïef, Chloë, Noël) en op de pagina’s van de New Yorker (coöperate, relection). In het Spaans geeft het aan dat de u moet worden uitgesproken in de combinatie gu, die gewoonlijk wordt uitgesproken als g alleen. Sigue is “seegay” maar pingüe is “pingway.”
7. Hoe alfabetiseer je umlauted klinkers? Dat hangt van de taal af.
In het Duits wordt de umlaut genegeerd bij het alfabetiseren, behalve als het om namenlijsten gaat. Dan worden ü, ö, en ä behandeld als respectievelijk ue, oe, en ae, zodat variaties op dezelfde naam (Müller, Mueller) bij elkaar worden gezet. In het Zweeds en Fins komen de umlauted klinkers aan het eind van het alfabet (…X,Y,Z,Å,Ä,Ö). In het Hongaars en Turks volgen de umlautische klinkers op hun niet-umlautische tegenhangers.
8. In Duitsland was een Big Mac vroeger een Big Mäc.
En de Filet-o-Fish was de Fishmäc. De spelling met de umlaut brengt de Duitsers een beetje dichter bij de Engelse uitspraak van “Mac.” Maar in 2007 haalde McDonald’s de umlauten weg, en nu moeten de Duitsers net als de rest van ons saaie Big Macs krijgen.
9. Epäjärjestelmällistyttämättömyydellänsäkäänköhän
Dit Finse woord is, volgens het Guinness Book of Records, het langste niet-samengestelde woord ter wereld. Met 12 umlauted letters is het waarschijnlijk ook het woord met de meeste umlauts. Het betekent zoiets als “twijfelachtig dit ding zijn niet-unsytematization”. Finnen begrijpen het niet eens echt. Maar ze kunnen net zo goed vijf umlauten krijgen in een normaal woord als kääntäjää (vertalers). De langste reeks opeenvolgende umlauten komt uit het Ests: jääär betekent “de rand van het ijs.”
10. Een kunstmatige taal vol umlauten werd enorm populair in de jaren 1880.
Een Duitse priester genaamd Johann Schleyer vond een universele taal uit die hij Volapük noemde. Het was gebaseerd op vereenvoudigde Europese wortels en was bedoeld om logisch en gemakkelijk te leren te zijn. Het zat boordevol umlauten: “liefhebben” was löf, “glimlachen” was smül, en “spreken” was pük. Veel mensen leerden het, en tegen 1889 waren er meer dan 200 Volapük-clubs over de hele wereld en 25 Volapük-tijdschriften. Zelfs mensen die het niet leerden, hadden ervan gehoord. Maar aanhangers dachten dat het internationaal meer kans van slagen zou hebben als het de umlauten zou verliezen. Schleyer weigerde. Hij zei dat “een taal zonder umlauten monotoon, hard en saai klinkt”. Onenigheid over umlauten en andere voorgestelde hervormingen leidde tot een schisma en uiteindelijk tot de ondergang van het Volapük.
11. Heavy Metal Umlauts don’t look so heavy metal to umlaut users.
Beginnend met Blue Öyster Cult in het begin van de jaren ’70, begonnen heavy metal bands de umlaut te gebruiken om een badass hard rock attitude aan te geven. Voor Amerikanen had de umlaut een harde, Teutoonse uitstraling en Mötley Crüe, Motörhead, Queensrÿche, en tientallen andere bands (opgesomd op de Metal Umlaut Wikipedia pagina) probeerden een beetje gothic scariness over te brengen door middel van willekeurig verspreide paren van punten. De punten hadden niet hetzelfde effect in de umlaut-gebruikende landen, waar de umlaut staat voor klinkerkwaliteiten van zachtheid, hoogheid, lichtheid en rondheid.