November 2006
April 14, 1956. Charles Anderson van Ampex beschreef de scène toen de VRX-1000 onthullingsceremonie kort na het evenement werd afgespeeld voor het publiek: “Er heerste een oorverdovende stilte. Toen kwam er een gebrul. Mensen begonnen weer rond de machine te zwermen.” (Courtesy TV Technology)
Press Play
Uitgevonden in 1956, is de technologie die de videocassetterecorder (VCR) voortbracht al aan het einde van zijn dagen. Maar in de 50 jaar van zijn bestaan heeft de videorecorder een revolutie teweeggebracht in de filmindustrie, de gewoonten om televisie te kijken veranderd, de eerste “formaatoorlogen” ontketend en nieuwe vragen opgeworpen over het auteursrecht, waarbij de jurisprudentie over eerlijk gebruik werd vastgesteld.
Toen de televisie in de jaren vijftig voor het eerst opkwam, was de enige manier om videobeelden te bewaren de kinescoop, een proces waarbij een speciale filmcamera een televisiemonitor fotografeerde. Kinescope film duurde uren om te ontwikkelen en zorgde voor uitzendingen van slechte kwaliteit. Dus maakten de meeste televisienetwerken gewoon rechtstreekse uitzendingen vanuit de studio. Maar in landen met verschillende tijdzones vormden live uitzendingen een probleem. In de VS bijvoorbeeld zou het nieuws van 18.00 uur in New York, als het rechtstreeks werd uitgezonden, om 15.00 uur Pacific-tijd in Los Angeles zijn. De enige oplossingen waren om de rechtstreekse uitzending drie uur later te herhalen voor LA, of om de kinescoopfilm van de eerste uitzending te ontwikkelen en die met spoed op tijd uit te zenden. Er was dringend behoefte aan nieuwe opnametechnologie
De grote elektronicabedrijven van die tijd raceten om de technologie te ontwikkelen en werkten aan recorders die magnetische tape gebruikten. De Ampex Corporation, die in het geheim werkte, baseerde zijn onderzoek echter op een ontwerp met een roterende kop, dat in 1938 door een Italiaanse uitvinder was gepatenteerd voor gebruik bij geluidsopnamen. Na verschillende mislukte pogingen, en na het project op een gegeven moment helemaal te hebben opgegeven, bracht Ampex in april 1956 ’s werelds eerste videorecorder op magneetband uit, de VRX-1000. Het veroorzaakte een sensatie. Maar met een prijskaartje van 50.000 dollar (wat gelijk staat aan zo’n 325.000 dollar vandaag de dag), dure roterende koppen die om de paar honderd uur moesten worden vervangen, en de noodzaak van een hoog opgeleide operator, was het verre van een consumentenartikel.
De orders van de televisienetwerken stroomden echter binnen. CBS was de eerste om de nieuwe technologie te gebruiken, en zond Douglas Edwards and the News uit op 30 november 1956, vanuit New York, om de uitzending een paar uur later vanuit de studio’s in Hollywood te herhalen. Vanaf die dag hoefde Edwards nooit meer een uitzending te herhalen, en televisie veranderde voorgoed.
Snel vooruit naar home video
De andere bedrijven staakten hun onderzoek en volgden het voorbeeld van Ampex. RCA bundelde patenten met Ampex en nam de Ampex-technologie in licentie. Het nieuwe doel was de ontwikkeling van een videomachine voor thuisgebruik. Het moest solide, goedkoop en gemakkelijk te bedienen zijn.
Sony bracht een eerste thuismodel uit in 1964, gevolgd door Ampex en RCA in 1965. Hoewel deze apparaten, en de apparaten die in de volgende 10 tot 15 jaar volgden, veel minder duur waren dan de VRX-1000, bleven ze buiten het bereik van de gemiddelde consument en werden ze voornamelijk gekocht door rijke klanten, bedrijven en scholen. Maar de consumentenelektronica-industrie voelde de eerste trillingen van de videorecorderrevolutie en iedereen wilde een stukje van de taart. Er werden fortuinen gestoken in verder onderzoek en ontwikkeling.
De concurrentie tussen de bedrijven leidde tot het uitbrengen van drie verschillende, onderling incompatibele videorecorderformaten: Sony’s Betamax in 1975, JVC’s VHS in 1976, en de Philips V2000 in 1978. Twee daarvan zouden in de jaren tachtig tegenover elkaar komen te staan in wat bekend werd als de eerste Format War.
Voordat de technologische strijd kon beginnen, moest de consumentenelektronica-industrie echter eerst een antwoord vinden op een dringender probleem: de inhoud. Waar zou die vandaan moeten komen? Wat zouden de mensen op hun videorecorders gaan bekijken? In dit stadium beschouwde de industrie de televisie-opnamefunctie van de videorecorder als een bonusoptie van weinig nut voor de gemiddelde thuisgebruiker. – Waarom, zo vroegen zij zich af, zou iemand een TV-programma willen opnemen om het later te bekijken? Zij dachten dat filmvideo’s een oplossing zouden bieden voor het inhoudprobleem. Maar de studio’s hadden daar iets op aan te merken.
Toen Jack Valenti, destijds voorzitter van de Motion Picture Association of America, in 1982 een getuigenis aflegde voor het Amerikaanse Congres, verklaarde hij beroemd: “Ik zeg u dat de videorecorder voor de Amerikaanse filmproducent en het Amerikaanse publiek is wat de Boston wurger is voor de vrouw die alleen thuis is.”
Hij had zich geen zorgen hoeven te maken. In 2001, het beste jaar ooit voor de homevideo-industrie, meldde de Video Software Dealers’ Association dat Amerikaanse consumenten maar liefst 7 miljard dollar uitgaven aan videoverhuur en 4,9 miljard dollar aan videokopen
Pauze – De uitdaging van het auteursrecht
Home video bracht de filmindustrie in rep en roer. De televisie had al een groot deel van hun markt ingepikt, en zij zagen de videorecorder als een enorme nieuwe bedreiging. Het auteursrecht, zo redeneerden zij, stond op het spel. Vormde de opname van een televisieshow alleen al geen inbreuk op het reproductierecht van de auteursrechthebbende? De studio’s daagden de zaak voor de rechter. In 1976, het jaar nadat Sony de Betamax videorecorder uitbracht, spanden Universal City Studios en de Walt Disney Company een rechtszaak aan tegen Sony, om de videorecorder in beslag te laten nemen als middel tot piraterij.
Nieuwe communicatietechnologie – toen en nu – heeft altijd eerdere aannames en jurisprudentie op het gebied van auteursrecht op de proef gesteld. Net zoals de drukpers, die de massale reproductie van boeken mogelijk maakte, tot de eerste auteursrechtwetten leidde, en de cinematografie de vraag deed rijzen naar de rechten van auteurs op afgeleide werken, was het nu de beurt aan de videorecorder. De eerste rechterlijke beslissing in 1979 was tegen de studio’s en oordeelde dat het gebruik van de videorecorder voor niet-commerciële opnamen legaal was. De studio’s gingen in beroep en de uitspraak werd in 1981 vernietigd. Sony bracht de zaak vervolgens voor het Amerikaanse Hooggerechtshof.
In een baanbrekend vonnis in 1984 oordeelde het Hooggerechtshof dat het thuis opnemen van televisieprogramma’s om ze later te bekijken een “eerlijk gebruik” is.1 Een belangrijke factor in de redenering van het Hof was dat “time-shifting” – d.w.z. het opnemen van een programma om het op een ander tijdstip te bekijken – geen substantiële schade toebracht aan de auteursrechthebbende, noch de markt voor het product verkleinde.
Op dat moment was de videorecorder een populair consumentenproduct geworden, en in tegenstelling tot hun angsten, bleken de filmstudio’s grote voordelen te hebben van de technologie toen de verkoop en verhuur van filmvideo’s enorme nieuwe inkomstenstromen begonnen op te leveren. Alleen al in 1986 voegden de inkomsten uit thuisvideo’s meer dan 100 miljoen dollar pure winst toe aan Disney’s nettowinst. De televisiestations daarentegen, die hadden ontdekt dat de “nutteloze” opnamemogelijkheid een groot succes was bij de kijkers, werden met een ander probleem geconfronteerd. Zij moesten nieuwe manieren vinden om hun adverteerders tevreden te houden nu de kijkers snel door de reclameblokken heen konden spoelen.
Betamax versus VHS: de strijd om de standaard
Tussen was de formaatoorlog tussen VHS en Betamax aan de gang. Toen Sony Betamax uitbracht, was het bedrijf overtuigd van de superioriteit van zijn technologie en ging het ervan uit dat de andere bedrijven hun formaten zouden laten vallen en Betamax zouden accepteren als de technische standaard voor de hele industrie. Zij hadden het mis. Op hun thuismarkt in Japan weigerde JVC mee te doen en ging met hun VHS-formaat de markt op. Op de Europese markt speelde Philips evenmin mee, maar technische problemen zouden Philips uit de strijd halen nog voordat die begonnen was.
Van Sony’s kant was het enige duidelijke voordeel van het VHS formaat de langere opnametijd. Dus verdubbelde Sony de opnametijd van Betamax. JVC volgde dit voorbeeld. Dit ging zo door totdat de opnametijd geen punt meer was voor potentiële klanten, en marketing de superieure technologie overwon als de sleutel tot de strijd.
De twee bedrijven stonden een aantal jaren op gelijke hoogte totdat JVC’s VHS formaat aan het langste eind trok. Dit was gedeeltelijk te danken aan JVC’s bredere licentiebeleid. JVC rekende op hogere royalty’s om geld te verdienen aan hun VHS-machines en gaf de technologie in licentie aan grote bedrijven in consumentenelektronica, zoals Zenith en RCA. Als gevolg daarvan kwamen er meer VHS machines op de markt en daalden de prijzen, waardoor ze aantrekkelijker werden voor de consument.
Op ongeveer hetzelfde moment, in het begin van de jaren ’80, begonnen er op elke straathoek videoverhuurwinkels te verschijnen. De eigenaren van videotheken zagen al snel in dat zij videorecorders goedkoop moesten gaan verhuren om een grotere klantenkring aan te trekken. De hoogwaardige Betamax-machines waren duurder, moeilijker te repareren en de eerste modellen waren alleen compatibel met bepaalde televisietoestellen. VHS werd dus de voor de hand liggende keuze voor de verhuurwinkels. Het domino-effect – grotere beschikbaarheid van VHS-machines leidde tot meer VHS-video-uitgaven – verdrong uiteindelijk Betamax.
Druk uit
De technologie stond natuurlijk niet stil. Reeds in 2003 had de verkoop van DVD’s die van videorecorders ingehaald, wat het einde van de magnetische band betekende. Videoverhuurbedrijven, gevoelig voor markttrends, schakelden over op DVD’s en versnelden zo de ondergang van de videorecorder. En zo gaat het door, nu aanbieders van de nieuwste digitale videorecorders, van filmstreaming naar mobiele telefoons en van andere nieuwe technologieën over elkaar heen buitelen om de consument steeds meer opties te bieden.
Nog niet alle daarmee samenhangende auteursrechtelijke kwesties zijn opgelost. De digitale revolutie van de communicatiemedia zal het auteursrecht voor nieuwe uitdagingen blijven stellen. Complexe vraagstukken, variërend van het gebruik van digitaal rechtenbeheer tot de uitzonderingen en beperkingen die het eerlijke gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken definiëren, blijven het internationale debat in beleids- en normbepalende fora voeden, en dragen zo bij aan de voortdurende evolutie van auteursrechtwetgeving en -praktijk.
Een cruciaal element van de auteursrechtwetgeving betreft de uitzonderingen die de reikwijdte ervan beperken, d.w.z. de verschillende vormen van gebruik van auteursrechtelijk beschermde werken die niet “in strijd zijn met een normale exploitatie van het werk”, noch “onredelijk afbreuk doen aan de legitieme belangen van de auteur”, zoals bepaald in de Berner Conventie, en die het publiek een zekere speelruimte geven bij het maken van vrij gebruik van het werk.
Dergelijke vormen van gebruik worden gewoonlijk opgesomd als categorieën van fair dealing in sommige gewoonterechtelijke rechtsgebieden, en als wettelijke beperkingen en uitzonderingen op het auteursrecht in civiele rechtsgebieden. Daarnaast is er een concept dat bekend staat als fair use. De doctrine van het billijk gebruik, die in de wetgeving van de Verenigde Staten van Amerika is vastgelegd, staat het gebruik van werken zonder toestemming van de rechthebbende toe, rekening houdend met factoren zoals: de aard en het doel van het gebruik, met inbegrip van de vraag of het voor commerciële doeleinden is; de aard van het werk; de hoeveelheid van het gebruikte werk in verhouding tot het werk in zijn geheel; en het waarschijnlijke effect van het gebruik op de potentiële commerciële waarde van het werk.
De interpretatie van de uitzonderingen is in de loop van de tijd veranderd, zoals in de VCR-zaak, en zal blijven evolueren naarmate nieuwe technologieën nieuwe mogelijkheden openen.
Uitzonderingen kunnen bestaan op verschillende gebieden, zoals:
- public performance, b.v. voor muziek die in religieuze diensten wordt gespeeld;
- broadcasting, b.v. voor de televisie-uitzending van een kunstwerk dat toevallig tijdens een nieuwsreportage op film is vastgelegd;
- reproduktie, b.v. de VCR “time-shifting” uitzondering; of kopieën van een klein deel van een werk gemaakt door een leraar om een les te illustreren; of citaten uit een roman, toneelstuk of film.