Sam Osmanagich knielt neer naast een laag muurtje, een deel van een rechthoek van 1 bij 1 meter van veldsteen met een aarden vloer. Als ik het hier in de achtertuin van een boer aan de rand van Visoko in Bosnië en Herzegovina, 15 mijl ten noordwesten van Sarajevo, had aangetroffen, zou ik hebben aangenomen dat het de fundering van een schuur of huisje was, achtergelaten door een 19e-eeuwse boer.
Osmanagich, een blonde, 49-jarige Bosniër die al 16 jaar in Houston, Texas woont, heeft een kleurrijkere verklaring. “Misschien is het een begraafplaats, en misschien is het een ingang, maar ik denk dat het een soort ornament is, want dit is waar de westelijke en noordelijke zijden elkaar ontmoeten,” zegt hij, gebarend in de richting van de top van de Pljesevica-heuvel, 350 meter boven ons. “Je vindt overal bewijzen van de stenen structuur. Daaruit kun je concluderen dat het geheel een piramide is.”
Niet zomaar een piramide, maar wat Osmanagich de piramide van de maan noemt, ’s werelds grootste en oudste trappiramide. Aan de andere kant van de stad doemt de zogenaamde Piramide van de Zon op, ook wel bekend als Visocica Hill, die met een hoogte van 2 meter ook de Grote Piramides van Egypte in de schaduw stelt. Een derde piramide, zegt hij, bevindt zich in de nabijgelegen heuvels. Alle piramides, zegt hij, zijn zo’n 12.000 jaar oud. In die tijd lag een groot deel van Europa onder een kilometers dikke ijskap en had de mensheid de landbouw nog niet uitgevonden. Volgens Osmanagich maken deze bouwwerken deel uit van “het grootste piramidecomplex dat ooit op aarde is gebouwd.”
In een land dat nog herstellende is van de genocideoorlog van 1992-95, waarin zo’n 100.000 mensen werden gedood en 2,2 miljoen van huis en haard werden verdreven (voor het merendeel Bosnische moslims), hebben de beweringen van Osmanagich een verrassend ontvankelijk publiek gevonden. Zelfs Bosnische ambtenaren, waaronder een premier en twee presidenten, hebben deze beweringen omarmd, samen met de in Sarajevo gevestigde nieuwsmedia en honderdduizenden gewone Bosniërs, aangetrokken door de belofte van een glorieus verleden en een welvarender toekomst voor hun gehavende land. Sceptici, die zeggen dat de beweringen over de piramides voorbeelden zijn van pseudo-archeologie die in dienst van het nationalisme wordt geperst, worden uitgescholden en anti-Bosnisch genoemd.
De piramidemanie is over Bosnië neergedaald. Meer dan 400.000 mensen hebben de sites bezocht sinds oktober 2005, toen Osmanagich zijn ontdekking bekendmaakte. Souvenirkraampjes verkopen T-shirts, houtsnijwerk, spaarpotten, klokken en slippers met een piramidethema. Eethuisjes in de buurt serveren maaltijden op piramidevormige borden en bij de koffie worden suikerzakjes met piramide-embleem geserveerd. Duizenden buitenlanders zijn gekomen om te zien waar al die ophef over gaat, aangetrokken door berichten van de BBC, Associated Press, Agence France-Presse en ABC’s Nightline (dat meldde dat thermische beeldvorming “blijkbaar” de aanwezigheid van door mensen gemaakte, betonnen blokken onder de vallei had onthuld).
Osmanagich heeft ook officiële steun gekregen. Zijn Pyramid of the Sun Foundation in Sarajevo heeft honderdduizenden dollars aan overheidsdonaties ontvangen en nog eens duizenden van staatsbedrijven. Nadat de voormalige premier van Maleisië, Mahathir Mohamad, in juli 2006 een bezoek had gebracht aan Visoko, stroomden de bijdragen binnen. Christian Schwarz-Schilling, de voormalige hoge vertegenwoordiger van de internationale gemeenschap in Bosnië en Herzegovina, bezocht de plek in juli 2007 en verklaarde toen: “Ik was verbaasd over wat ik voor mijn ogen zag, en over het feit dat dergelijke structuren in Bosnië en Herzegovina bestaan.”
Osmanagichs vele optredens op televisie hebben van hem een nationale beroemdheid gemaakt. In Sarajevo staren mensen hem na op straat en vragen in cafés om zijn handtekening. Toen ik op een dag met hem bij de ingang van het stadhuis was, sprongen bewakers uit hun hokjes om hem te omhelzen.
Vijf jaar geleden had bijna niemand ooit van hem gehoord. Geboren in Zenica, ongeveer 20 mijl ten noorden van Visoko, behaalde hij een mastergraad in internationale economie en politiek aan de universiteit van Sarajevo. (Jaren later promoveerde hij in de sociologie van de geschiedenis). Hij verliet Bosnië vóór de burgeroorlog en emigreerde in 1993 naar Houston (deels vanwege het warme klimaat), waar hij een succesvol metaalverwerkingsbedrijf begon dat hij nog steeds bezit. Toen hij in Texas was, raakte hij geïnteresseerd in de Azteekse, Inca- en Mayabeschavingen en maakte hij regelmatig reizen om piramidesites in Midden- en Zuid-Amerika te bezoeken. Hij zegt dat hij honderden piramides over de hele wereld heeft bezocht.
Zijn kijk op de wereldgeschiedenis – beschreven in zijn boeken die hij in Bosnië heeft gepubliceerd – is onconventioneel. In De wereld van de Maya’s, dat in de Verenigde Staten in het Engels werd herdrukt, schrijft hij dat “Maya-hiërogliefen ons vertellen dat hun voorouders van de Pleiaden kwamen …. en eerst in Atlantis aankwamen waar zij een geavanceerde beschaving creëerden”. Hij speculeert dat wanneer in 2012 een 26.000-jarige cyclus van de Maya-kalender wordt voltooid, de mensheid misschien naar een hoger niveau zal worden getild door vibraties die “het tijdperk van duisternis dat ons heeft onderdrukt, zullen overwinnen.” In een ander werk, Alternative History, betoogt hij dat Adolf Hitler en andere nazi-leiders ontsnapten naar een geheime ondergrondse basis op Antarctica van waaruit ze de strijd aanbonden met de Antarctica-expeditie van adm. Richard Byrd uit 1946.
“Zijn boeken staan vol met dit soort verhalen,” zegt journalist Vuk Bacanovic, een van Osmanagichs weinige herkenbare critici in het perskorps van Sarajevo. “
In april 2005, toen Osmanagich in Bosnië was om zijn boeken te promoten, nam hij een uitnodiging aan om een plaatselijk museum te bezoeken en de top van Visocica, die wordt bekroond door de ruïnes van Visoki, een zetel van de middeleeuwse koningen van Bosnië. “Wat me echt opviel was dat de heuvel de vorm van een piramide had,” herinnert hij zich. “Toen keek ik naar de overkant van de vallei en zag ik wat we tegenwoordig de Bosnische piramide van de maan noemen, met drie driehoekige zijden en een platte top. Toen hij een kompas raadpleegde, concludeerde hij dat de zijden van de piramide perfect georiënteerd waren op de kardinale punten (noord, zuid, oost en west). Hij was ervan overtuigd dat dit niet “het werk van Moeder Natuur” was.
Na zijn openbaring op de top van de berg, kreeg Osmanagich van de bevoegde autoriteiten een vergunning om te graven, boorde hij enkele boorkernen en schreef hij een nieuw boek, De Bosnische Piramide van de Zon, waarin hij aankondigde “aan de wereld dat in het hart van Bosnië” een verborgen “getrapte piramide ligt waarvan de scheppers oude Europeanen waren”. Vervolgens richtte hij een non-profit stichting op genaamd het Archeologisch Park: Bosnian Pyramid of the Sun Foundation, die hem in staat stelde fondsen te werven voor zijn geplande opgravings- en conserveringswerkzaamheden.
“Toen ik voor het eerst over de piramides las, dacht ik dat het een erg grappige grap was,” zegt Amar Karapus, een curator in het Nationaal Museum van Bosnië en Herzegovina in Sarajevo. “Ik kon gewoon niet geloven dat iemand in de wereld dit kon geloven.”
Visoko ligt aan het zuidelijke uiteinde van een vallei die van Sarajevo naar Zenica loopt. De vallei wordt al eeuwenlang ontgonnen en de geologische geschiedenis ervan is goed bekend. De vallei werd zo’n tien miljoen jaar geleden gevormd toen de bergen van Centraal-Bosnië de hoogte in werden geduwd en kwam al snel onder water te staan, waardoor een meer van 40 mijl lang ontstond. Terwijl de bergen de volgende miljoenen jaren bleven stijgen, spoelden sedimenten het meer in en kwamen in lagen op de bodem terecht. Als je vandaag in de vallei graaft, kun je afwisselende lagen van verschillende dikte verwachten, van flinterdunne kleisedimenten (afgezet in rustige tijden) tot platen zandsteen of dikke lagen conglomeraten (sedimentgesteenten die werden afgezet toen woeste rivieren zware brokstukken in het meer dumpten). De daaropvolgende tektonische activiteit deed delen van de meerbedding knikken, waardoor hoekige heuvels ontstonden, en verbrijzelde rotslagen, waardoor gebroken platen zandsteen en brokkelige blokken conglomeraat overbleven.
In het begin van 2006 vroeg Osmanagich een team van geologen van de nabijgelegen Universiteit van Tuzla om kernmonsters in Visocica te analyseren. Zij ontdekten dat zijn piramide uit hetzelfde materiaal bestond als andere bergen in de omgeving: afwisselende lagen conglomeraat, klei en zandsteen.
Toch zette Osmanagich tientallen arbeiders aan het werk om op de heuvels te graven. Het was precies zoals de geologen hadden voorspeld: de opgravingen brachten lagen gebroken conglomeraat aan het licht in Visocica, terwijl die in Pljesevica gebarsten zandsteenplaten blootlegden, gescheiden door lagen slib en klei. “Wat hij gevonden heeft is geologisch gezien niet eens ongewoon of spectaculair,” zegt geoloog Robert Schoch van de Universiteit van Boston, die die zomer tien dagen in Visoko doorbracht. “Het is heel eenvoudig en alledaags.”
“De landvorm die hij een piramide noemt, komt eigenlijk heel vaak voor,” zegt ook Paul Heinrich, een archeologisch geoloog aan de Louisiana State University. “Ze worden in de Verenigde Staten ‘flatirons’ genoemd en je ziet er veel in het westen.” Hij voegt eraan toe dat er “honderden over de hele wereld” zijn, waaronder de “Russische Tweeling Piramides” in Vladivostok.
Opvallend niet verontrust door het rapport van de Universiteit van Tuzla, zei Osmanagich dat de conglomeraat blokken van Visocica gemaakt zijn van beton dat oude bouwers ter plekke hadden gegoten. Deze theorie werd onderschreven door Joseph Davidovits, een Franse materiaalwetenschapper die in 1982 een andere controversiële hypothese naar voren bracht, namelijk dat de blokken waaruit de Egyptische piramiden bestaan niet waren uitgehouwen, zoals bijna alle deskundigen geloven, maar gegoten in kalksteenbeton. Osmanagich noemde de zandstenen platen van Pljesevica “geplaveide terrassen”, en volgens Schoch hebben arbeiders de heuvel tussen de lagen uitgesneden om de indruk te wekken van getrapte zijkanten op de piramide van de maan. Bijzonder uniforme blokken en tegelsecties werden tentoongesteld om te worden bekeken door hoogwaardigheidsbekleders, journalisten en de vele toeristen die naar de stad waren gekomen.
De aankondigingen van Osmanagich leidden tot een mediasensatie, die werd aangewakkerd door een gestage aanvoer van nieuwe waarnemingen: een 12.000 jaar oude “grafheuvel” (zonder skeletten) in een nabijgelegen dorp; een steen op Visocica met vermeende genezende krachten; een derde piramide die de naam Piramide van de Draak kreeg; en twee “gevormde heuvels” die hij de Piramide van de Liefde en de Tempel van de Aarde heeft genoemd. Osmanagich heeft een aantal deskundigen gerekruteerd die volgens hem zijn beweringen staven. Zo publiceerde Enver Buza, een landmeter van het Geodetisch Instituut van Sarajevo, in 2007 een document waarin hij stelde dat de Piramide van de Zon “met een perfecte precisie naar het noorden is gericht.”
Vele Bosniërs hebben Osmanagichs theorieën omarmd, vooral die van de etnische Bosniakken (of Bosnische Moslims), die ongeveer 48 procent van de bevolking van Bosnië uitmaken. Visoko was in handen van Bosnische strijdkrachten tijdens de oorlog van 1990, toen het stikte van de vluchtelingen die uit omliggende dorpen waren verdreven door Bosnisch-Servische (en later Kroatische) strijdkrachten, die de stad herhaaldelijk beschoten. Vandaag is het een bastion van steun voor de nationalistische partij van de Bosniakken, die het burgemeestersambt in handen heeft. Een van de grondbeginselen van de Bosnische nationale mythologie is dat de Bosniakken afstammen van de Bosnische adel uit de Middeleeuwen. Ruïnes van het 14e-eeuwse Visoki-kasteel zijn te vinden op de top van de Visocica-heuvel – bovenop de piramide van de zon – en de combinatie van beide iconen creëert een aanzienlijke symbolische weerklank voor de Bosniakken. Het geloof dat Visoko een bakermat van de Europese beschaving was en dat de voorouders van de Bosniakken meesterbouwers waren die zelfs de oude Egyptenaren overtroffen, is een zaak van etnische trots geworden. “De piramiden zijn veranderd in een plaats van Bosnische identificatie,” zegt historicus Dubravko Lovrenovic van de Bosnische en Herzegovina Commissie voor het Behoud van Nationale Monumenten. “Als je niet voor de piramiden bent, word je ervan beschuldigd een vijand van de Bosniakken te zijn.”
Osmanagich van zijn kant benadrukt dat hij degenen afkeurt die zijn archeologisch werk voor politiek gewin misbruiken. “Die piramides behoren niet tot een bepaalde nationaliteit,” zegt hij. “Het zijn geen Bosnische of Moslim of Servische of Kroatische piramides, want ze zijn gebouwd in een tijd dat die naties en religies nog niet bestonden.” Hij zegt dat zijn project “mensen moet verenigen, niet verdelen.”
Bosnië en Herzegovina draagt nog steeds de diepe littekens van een oorlog waarin de Serviërs en later de Kroaten van het land probeerden etnisch zuivere kleine staten te creëren door mensen van andere etniciteiten te doden of te verdrijven. Het meest wrede incident vond plaats in 1995, toen Servische troepen de controle over de stad Srebrenica – een door de Verenigde Naties beschermde “veilige haven” – overnamen en ongeveer 8.000 Bosnische mannen van militaire leeftijd executeerden. Het was het ergste bloedbad onder burgers in Europa sinds de Tweede Wereldoorlog.
De antropoloog Philip Kohl van het Wellesley College, die het politieke gebruik van archeologie heeft bestudeerd, zegt dat de piramiden van Osmanagich een voorbeeld zijn van een verhaal dat in het voormalige Oostblok gebruikelijk is. “Toen het IJzeren Gordijn instortte, kwamen al deze land- en territoriale claims naar boven en de mensen waren hun ideologische houvast kwijt,” merkt hij op. “Het heeft een grote aantrekkingskracht om te kunnen zeggen: ‘We hebben grote voorouders, we gaan millennia terug in de tijd en we kunnen deze speciale plaatsen voor onszelf claimen’. Op sommige plaatsen is dat relatief goedaardig; op andere kan het kwaadaardig zijn.”
“Ik denk dat de piramides symptomatisch zijn voor een getraumatiseerde samenleving die nog steeds probeert te herstellen van een werkelijk afschuwelijke ervaring,” zegt Andras Riedlmayer, een Balkan-specialist aan de Harvard Universiteit. “Je hebt veel mensen die wanhopig op zoek zijn naar zelfbevestiging en geld nodig hebben.”
Archeologische claims worden al lang gebruikt om politieke doeleinden te dienen. In 1912 combineerden Britse archeologen een moderne schedel met een kaak van een orang-oetang om een “ontbrekende schakel” te creëren ter ondersteuning van de bewering dat de mens in Groot-Brittannië was ontstaan en niet in Afrika. (De paleontoloog Richard Leakey merkte later op dat de Engelse elites er zo trots op waren “de eerste te zijn, dat ze haak, lijn en zinklood slikten”. )
Nog recenter, in 2000, werd onthuld dat Shinichi Fujimura – een vooraanstaand archeoloog wiens vondsten suggereerden dat de Japanse beschaving 700.000 jaar oud was – de vervalste artefacten die hij zogenaamd had ontdekt, had begraven. “Fujimura’s onverbloemde oplichterij werd ongetwijfeld geaccepteerd door het establishment, evenals door de populaire pers, omdat het hen bewijs gaf van wat ze al wilden geloven – de grote oudheid van het Japanse volk,” schreef Michele Miller in het archeologische tijdschrift Athena Review.
Sommige Bosnische geleerden hebben zich publiekelijk verzet tegen Osmanagichs project. In april 2006 ondertekenden eenentwintig historici, geologen en archeologen een brief die in verschillende Bosnische kranten werd gepubliceerd en waarin de opgravingen werden beschreven als amateuristisch en zonder behoorlijk wetenschappelijk toezicht. Sommigen gingen op de lokale televisie in debat met Osmanagich. Bosnische nationalisten namen wraak door tegenstanders van de piramides als “corrupt” te bestempelen en hen met e-mails lastig te vallen. Zilka Kujundzic-Vejzagic van het Nationaal Museum, een van de meest vooraanstaande archeologen van de Balkan, zegt dat ze dreigtelefoontjes heeft ontvangen. “Op een keer stapte ik op de tram en werd ik eraf geduwd door een man die zei: ‘Je bent een vijand van Bosnië, je rijdt niet op deze tram’,” herinnert ze zich. “Ik voelde me een beetje bedreigd.”
“Ik heb collega’s die zijn gaan zwijgen omdat de aanvallen constant zijn en heel verschrikkelijk,” zegt historicus Salmedin Mesihovic van de universiteit van Sarajevo. “Elke dag voel je de druk.”
“Iedereen die zijn kop boven het maaiveld uitsteekt, ondergaat hetzelfde lot,” zegt Anthony Harding, een piramidescepticus die tot voor kort voorzitter was van de Europese Vereniging van Archeologen. Zittend in zijn kantoor aan de Universiteit van Exeter in Engeland, leest hij uit een dikke map brieven waarin hij aan de kaak wordt gesteld als een dwaas en een vriend van de Serviërs. Hij heeft het dossier het etiket “Bosnië-misbruik” gegeven.
In juni 2006 steunde Sulejman Tihic, toen voorzitter van het driekoppige presidentschap van Bosnië, het werk van de stichting. “Je hoeft geen groot deskundige te zijn om te zien dat dit de overblijfselen zijn van drie piramides,” vertelde hij journalisten op een top van Balkan-presidenten. Tihic nodigde Koichiro Matsuura, toenmalig directeur-generaal van de Unesco, uit om deskundigen te sturen om te bepalen of de piramiden in aanmerking kwamen voor plaatsing op de Werelderfgoedlijst. Buitenlandse geleerden, waaronder Harding, verzamelden zich om de stap tegen te houden: 25 van hen, die zes landen vertegenwoordigden, ondertekenden een open brief aan Matsuura waarin zij waarschuwden dat “Osmanagich een pseudo-archeologisch project uitvoert dat, schandelijk genoeg, delen van het echte erfgoed van Bosnië dreigt te vernietigen.”
Maar de politieke invloed van de Pyramid Foundation blijkt aanzienlijk te zijn. Toen de minister van Cultuur van de Bosnisch-Kroatische Federatie, Gavrilo Grahovac, in 2007 de verlenging van de vergunningen voor de stichting blokkeerde – met als argument dat de geloofwaardigheid van degenen die aan het project werkten “onbetrouwbaar” was – werd deze actie terzijde geschoven door Nedzad Brankovic, toen de eerste minister van de federatie. “Waarom zouden we iets afwijzen waarin de hele wereld geïnteresseerd is?” vertelde Brankovic aan verslaggevers op een persconferentie na een bezoek aan de site. “De regering zal zich niet negatief opstellen tegenover dit project. Haris Silajdzic, een ander lid van het nationale presidentschap, heeft ook zijn steun uitgesproken voor het project van Osmanagich, omdat het de economie ten goede komt.
Critici beweren dat het project niet alleen de Bosnische wetenschap bezoedelt, maar ook schaarse middelen opslokt. Osmanagich zegt dat zijn stichting meer dan 1 miljoen dollar heeft ontvangen, waaronder 220.000 dollar van de Maleisische magnaat Vincent Tan; 240.000 dollar van de stad Visoko; 40.000 dollar van de federale regering; en 350.000 dollar uit Osmanagich’ eigen zak. Ondertussen heeft het Nationaal Museum in Sarajevo geworsteld met het vinden van voldoende fondsen om de oorlogsschade te herstellen en de collectie veilig te stellen, die meer dan twee miljoen archeologische artefacten en honderdduizenden boeken omvat.
Critici wijzen ook op de potentiële schade aan het archeologisch erfgoed van Bosnië. “In Bosnië kun je niet in je achtertuin graven zonder artefacten te vinden,” zegt Adnan Kaljanac, een afgestudeerde student oude geschiedenis aan de Universiteit van Sarajevo. Hoewel Osmanagich zich bij zijn opgravingen afzijdig heeft gehouden van de middeleeuwse ruïnes op de Visocica-heuvel, vreest Kaljanac dat het project nog niet gedocumenteerde neolithische, Romeinse of middeleeuwse vindplaatsen in de vallei zal vernietigen. Evenzo zei Schoch in 2006 in een brief aan het tijdschrift Science dat de heuvels in Visoko “wetenschappelijk waardevolle gewervelde terrestrische specimens zouden kunnen opleveren. Op dit moment worden de fossielen genegeerd en vernietigd tijdens de ‘opgravingen’, terwijl de werklui de natuurlijke heuvels omvormen tot ruwe gelijkenissen van de trappiramides in Mayastijl, waar Osmanagich zo gecharmeerd van is.”
Datzelfde jaar vroeg de Commissie voor het Behoud van Nationale Monumenten, een onafhankelijk orgaan dat in 1995 bij het vredesverdrag van Dayton in het leven werd geroepen om historische artefacten te beschermen tegen nationalistische twisten, om artefacten te inspecteren die naar verluidt op Osmanagichs site waren gevonden. Volgens het hoofd van de commissie, Lovrenovic, werd de commissieleden de toegang geweigerd. De commissie breidde vervolgens de beschermde zone rond Visoki uit, waardoor Osmanagich in feite van de berg werd verdreven. De president, de ministers en het parlement van Bosnië hebben op dit moment niet de bevoegdheid om de beslissingen van de commissie terzijde te schuiven.
Maar Osmanagich mag dan in zijn thuisland op obstakels zijn gestuit, in het buitenland heeft hij voortdurend succes geboekt. Afgelopen juni werd hij benoemd tot buitenlands lid van de Russische Academie van Natuurwetenschappen, waarvan een van de academici “wetenschappelijk voorzitter” was van de Eerste Internationale Wetenschappelijke Conferentie van de Vallei van de Piramiden, die Osmanagich in augustus 2008 in Sarajevo bijeenriep. Tot de organisatoren van de conferentie behoorden de Russische Academie van Technische Wetenschappen, de Ain Shams Universiteit in Caïro en de Archeologische Vereniging van Alexandrië. Afgelopen juli beweerden ambtenaren in het dorp Boljevac, Servië, dat een door Osmanagich gestuurd team een piramide had bevestigd onder Rtanj, een plaatselijke berg. Osmanagich e-mailde mij dat hij Rtanj zelf niet had bezocht noch enig onderzoek op de site had ingesteld. Hij vertelde echter aan de Servische krant Danas dat hij toekomstig onderzoek steunde. “Dit is niet de enige plaats in Servië, noch in de regio, waar de mogelijkheid van piramidestructuren bestaat,” zo werd hij geciteerd.
Voorlopig is Osmanagich ondergronds gegaan, letterlijk, om een serie van wat hij zegt oude tunnels in Visok op te graven – waarvan hij gelooft dat ze deel uitmaken van een netwerk dat de drie piramides met elkaar verbindt. Hij leidt me door een van die tunnels, een krappe, drie meter hoge doorgang door verontrustend ongeconsolideerd zand en kiezels, die hij naar eigen zeggen aan het verbreden is tot een twee meter hoge doorgang – de oorspronkelijke hoogte van de tunnel, beweert hij – voor toeristen. (De tunnel werd gedeeltelijk gevuld, zegt hij, toen de zeespiegel met 1.500 voet steeg aan het einde van de ijstijd). Hij wijst op verschillende rotsblokken die naar zijn zeggen 15.000 jaar geleden naar de plek zijn vervoerd, en op sommige daarvan staan gravures die volgens hem uit die tijd stammen. In een interview met het Bosnische weekblad BH Dani beweerde Nadija Nukic, een geologe die Osmanagich ooit in dienst had, dat er niets op de rotsblokken geschreven stond toen zij ze voor het eerst zag. Later zag ze wat voor haar leek op vers gesneden sporen. Zij voegde eraan toe dat een van de arbeiders van de stichting haar had verteld dat hij de eerste letters van zijn eigen naam en die van zijn kinderen erin had gekerfd. (Nadat het interview was gepubliceerd, plaatste Osmanagich een ontkenning van de werknemer op zijn website. Pogingen om Nukic te bereiken hebben niets opgeleverd.)
Zo’n 200 meter verder bereiken we het einde van het uitgegraven deel van de tunnel. Voor ons ligt een ijl uitziende kruipruimte door de kiezelachtige, niet verharde aarde. Osmanagich zegt dat hij van plan is om helemaal door te graven tot aan Visocica Hill, 1,4 mijl verderop, en voegt eraan toe dat hij dat met extra donaties in slechts drie jaar zou kunnen bereiken. “Over tien jaar zal niemand zich mijn kritiek meer herinneren,” zegt hij terwijl we teruggaan naar het licht, “en zullen een miljoen mensen komen kijken naar wat we hebben.”
Colin Woodard is een freelance schrijver die in Maine woont. Zijn meest recente boek is The Republic of Pirates (Harcourt, 2007).
