Iers Gaelic (Gaeilge nah Eireann) is een Keltische taal die gesproken wordt door 138,000 mensen als eerste taal, en door nog eens 1.000.000 mensen als tweede taal in Ierland met 276.000 eerste-taalsprekers wereldwijd (Ethnologue).De taal wordt soms aangeduid als Gaelic, Iers Gaelic of Erse, maar in Ierland wordt het gewoon Iers genoemd.
Republiek Ierland
Iers was tot de 17e eeuw de enige taal die in Ierland werd gesproken, maar de dominantie van het Engels en de gevolgen van de 19e-eeuwse aardappelhongersnoden en emigratie leidden tot een sterke daling van de bevolking. Vandaag de dag wordt het Iers door een kleine minderheid van de Ierse bevolking als eerste taal gesproken. De belangrijkste concentraties van moedertaalsprekers van het Iers liggen verspreid langs de westkust van Ierland. Een Iers sprekend gebied wordt Gaeltacht genoemd. 
Toen de Republiek Ierland in 1922 werd opgericht, werd het Iers, samen met het Engels, als officiële taal aangenomen. Sindsdien is het een verplicht vak op door de overheid gesubsidieerde scholen. Een betrekkelijk recente ontwikkeling is de verspreiding van gaelscoileanna, d.w.z. scholen waar Iers het onderwijsmedium is. Het Iers wordt ook gebruikt in radio-uitzendingen (Raidió na Gaeltachta), televisie (Teilifis na Gaeilge), in kranten, tijdschriften, literatuur, theater en de kunsten. Ondanks al deze inspanningen blijft de toekomst van de Ierse taal onzeker. Hoewel het aantal sprekers van het Iers in stedelijke gebieden toeneemt als gevolg van onderwijs in het Iers, gebruiken jongeren in de Gaeltacht de taal minder dan hun ouderen en geven zij de voorkeur aan communicatie in het Engels.
Noord-Ierland
Het Iers is een officieel erkende minderheidstaal in Noord-Ierland. Het werd in 1998 voor het eerst officieel erkend in Noord-Ierland in het kader van het Goede-Vrijdagakkoord. Er is een grensoverschrijdend orgaan dat de taal zowel in de Republiek Ierland als in Noord-Ierland promoot.
Europese Unie
Iers werd in 2005 een officiële taal van de Europese Unie.
Dialecten
Er zijn drie grote dialecten met aanzienlijke onderlinge variatie (Ethnologue).
- Munster-Leinster (Zuid-Iers)
- Connacht (West-Iers)
- Donegal (Ulster, Noord-Iers)
Er zijn ook aanwijzingen dat het Iers dat in stedelijke gebieden wordt gesproken en het Iers dat door een oudere bevolking in de Gaeltacht wordt gesproken, geleidelijk aan steeds meer van elkaar gaan verschillen.
Structuur
Het klanksysteem van de Ierse taal varieert van dialect tot dialect; er is geen standaarduitspraak van de taal.De onderstaande beschrijving is van een enigszins ‘geïdealiseerde’ fonologie van het Iers.
Klinkers
Ierse klinkers kunnen lang of kort zijn. Klinkerlengte maakt een verschil in woordbetekenis. In het schrift worden lange klinkers gemarkeerd met een accent aigu (in het Iers bekend als síneadh fada of gewoon fada ‘lang teken’), bijv. í, é, á, ú, ó. In de onderstaande tabel wordt de klinkerlengte aangegeven door een macron over de klinker.
|
i, ī
|
u, ū
|
||
|
e, ē
|
ə
|
o, ō
|
|
|
a, ā
|
- /ə/ komt alleen voor in onbeklemtoonde lettergrepen.
- Er zijn 5 tweeklanken: /au, ai, ei, uə, iə/. Sommige dialecten hebben extra tweeklanken.
Consonanten
Hieronder volgt een inventaris van de Ierse medeklinker-fonemen.
|
Tand & alveolair
|
|||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| stemloos |
p
|
t
|
k
|
?
|
|||
| gestemd |
b
|
d
|
g
|
||||
| stemloos |
f
|
s
|
ʃ
|
x
|
h
|
||
| stemloos |
v
|
(z)
|
(ʒ)
|
ɣ
|
|||
|
m
|
n
|
ŋ
|
|||||
| Lateralen |
l
|
||||||
| Trill |
r
|
||||||
|
w
|
j
|
- /?/ = klank tussen klinkers in uh-oh
- /z, ʒ/ komen alleen voor in geleende woorden
- /x, ɣ/ hebben geen equivalenten in het Engels
- /ʃ/ = sh in shop
- /ʒ/ = s in vision
- /ŋ/ = ng in song
Alle medeklinkers behalve /h/ kunnen zowel gepalataliseerd als gepalataliseerd zijn. Het onderscheid velariserend-gepalataliseerd wordt meestal aangeduid als breed vs. slank. Tijdens de articulatie van de klank worden brede medeklinkers uitgesproken met de achterkant van de tong naar achteren getrokken en iets omhoog naar het zachte verhemelte. Slanke (gepalataliseerde) medeklinkers worden uitgesproken met de tong omhoog naar het harde gehemelte geduwd. Het contrast tussen brede en slanke medeklinkers verandert de betekenis van een woord. Brede- en slanke medeklinkers staan hieronder.
| Breed |
p
|
b
|
v
|
w
|
f
|
m
|
t
|
d
|
n
|
l
|
r
|
s
|
z
|
k
|
g
|
x
|
ɣ
|
ŋ
|
| Slender |
p’
|
b’
|
v’
|
f’
|
f’
|
m’
|
t’
|
d’
|
n’
|
l’
|
r’
|
s’
|
z’
|
k’
|
g’
|
x’
|
ɣ’
|
ŋ’
|
Ierse woorden kunnen beginnen met clusters van twee of drie medeklinkers. In het algemeen zijn de medeklinkers in een cluster ofwel allemaal breed, ofwel allemaal slank. Net als andere Keltische talen ondergaan Ierse woorden verschillende soorten initiële mutaties:
- Stops worden fricatieven, bijv. Iers Gaelic caith! ‘gooi!’ uitgesproken met een initiële stemloze velaire stop wordt chaith me ‘ik gooide’ met een initiële stemloze velaire fricatief.
- Stemloze registers worden stemhebbend, bijv, Iers Gaelic tus ‘start’ wordt ar dtus ‘aan het begin.’
- Consonanten worden nasaal, bijv. Iers Gaelic Gaillimh ‘Galway’ wordt i nGaillimh ‘in Galway.’
Stress
Voor het grootste deel worden Ierse woorden beklemtoond op de eerste lettergreep. Er zijn enkele uitzonderingen.
Iers is een sterk verbogen taal.
Eigen naamwoorden
- Ierse zelfstandige naamwoorden zijn gemarkeerd voor het geslacht. In het algemeen zijn woorden die eindigen op een brede medeklinker mannelijk, terwijl woorden die eindigen op een dunne medeklinker vrouwelijk zijn.
- Ierse zelfstandige naamwoorden hebben vier naamvallen: nominatief, vocatief, genitief, en datief. Er zijn vijf naamwoorddeclensies die van verschillende factoren afhangen.
- Het bepaalde lidwoord heeft twee vormen: an en na. De verdeling ervan hangt af van het enkelvoud of meervoud van het zelfstandig naamwoord, van de naamval van het zelfstandig naamwoord, en van de beginklank van het zelfstandig naamwoord. Er is geen onbepaald lidwoord.
- Het bijvoeglijk naamwoord volgt het zelfstandig naamwoord dat het wijzigt en is daarmee eens in geslacht, getal en naamval.
Pronomen
Het Iers maakt geen onderscheid tussen vertrouwde en formele tweede persoonspronomen, zoals tu-vous in het Frans, en tu-Usted in het Spaans. Persoonlijke voornaamwoorden worden niet op hoofd- en kleine letters aangeduid, maar er zijn drie verschillende soorten voornaamwoorden:
- Conjunctief
Als het persoonlijk voornaamwoord het onderwerp van een zin is, worden de conjunctieve vormen gebruikt. - Disjunctief
Als een voornaamwoord niet het onderwerp is, of als een onderwerps voornaamwoord niet op het werkwoord volgt, wordt de disjunctieve vorm gebruikt. - Emphatic
Deze vormen worden gebruikt om het voornaamwoord te benadrukken.
Een interessant kenmerk van de Ierse grammatica is de versmelting van voornaamwoorden met voorzetsels (soms verbogen voorzetsels genoemd), zoals in de volgende voorbeelden waarbij het voorzetsel ag ‘at’ wordt gebruikt.
|
1e persoon
|
agam ‘bij mij’ | againn ‘bij ons’ |
|
2e persoon
|
agat ‘bij jou’ (enkelvoud) | agaibh ‘bij jou’ (meervoud) |
3e persoon
|
aige ‘bij hem’ aici ‘bij haar’ |
acu ‘bij hen’ |
Telwoorden
Er zijn drie soorten kardinale getallen in het Iers:
- Disjunctieve getallen worden gebruikt bij het rekenen, bij het aangeven van de tijd, in telefoonnummers en na zelfstandige naamwoorden in formulieren, bijv.g., bus a tri ‘bus 3’.
- Niet-menselijke voegwoorden worden gebruikt om niet-mensen te tellen, bijv. tri chapall ‘drie paarden’.
- Menselijke voegwoorden worden gebruikt om zelfstandige naamwoorden te tellen die voor mensen staan, bijv, triúr páiste ‘drie kinderen’.
Verboden
- Er zijn twee vervoegingen.
- Verboden zijn gemarkeerd voor persoon (1e, 2e, 3e) en aantal (enkelvoud en meervoud). Naast de drie personen kent het Iers ook een onpersoonlijke vorm, ook wel de ‘autonome’ vorm genoemd, die gebruikt wordt bij het vormen van passieven en die ‘een’ of ‘iemand’ betekent.
- Er zijn vier werkwoordsvormen voor tijd/aspect: tegenwoordige tijd, verleden tijd (gewoonte en preterite), en toekomende tijd. Ierse werkwoordsvormen zijn ofwel synthetisch ofwel analytisch opgebouwd. Synthetische vormen geven informatie over persoon en getal in de uitgang, bijv. molaim ‘ik loof’ waarbij de uitgang -aim staat voor ‘1ste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd’. Zelfstandige naamwoorden worden niet gebruikt. Analytische vormen bevatten geen informatie over persoon en aantal, b.v. molann sibh ‘jij prijst’ waar de uitgang -ann de tegenwoordige tijd vertegenwoordigt, en het voornaamwoord sibh ‘ jij’ de 2e persoon meervoud vertegenwoordigt.
- Er zijn drie stemmingen: indicatief, voorwaardelijk, gebiedend.
Hoewel het Iers enkele woorden aan het Engels heeft ontleend, is de basiswoordenschat inherent Keltisch. Hier volgen enkele basiswoorden en -zinnen in het Iers:
| Welkom | Fáilte |
| Goedendag | Slán |
| Le do thoil | |
| Dank u | Go raibh maith agat |
| Sorry | Tá brón orm |
| Honderdduizendmaal een groot welkom | Céad míle fáilte |
| Man | Vrees |
| Vrouw | Boon |
Hieronder staan de telwoorden 1-10 in het Iers-Gaelisch.
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5
|
6
|
7
|
8
|
9
|
10
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
aon
|
dó
|
tri
|
ceathair
|
cúig
|
sé
|
seacht
|
ocht
|
naoi
|
deich
|
Schrift
De Keltische talen werden oorspronkelijk geschreven met het ogham-alfabet. Het bestond uit 25 letters. In Ierland, Schotland, Wales en Engeland zijn ongeveer 500 ogham-inscripties gevonden die dateren uit de 4e-7e eeuw na Christus. Sommige taalkundigen denken dat het ogham-alfabet in de eerste plaats werd gebruikt voor het bijhouden van registers. Ogham letters bestonden uit één tot vijf loodrechte of schuine strepen, die een middenstreep ontmoetten of kruisten. De vorm van de letters maakte het mogelijk ze te kerven op hout, steen of metaal. Elke letter werd genoemd naar een boom of een plant, bijv,
 |
beith
|
‘birch’
|
 |
dair
|
‘eik’
|
Het Latijnse alfabet werd in Ierland geïntroduceerd door Britse missionarissen in de 5e eeuw voor Christus. Tegenwoordig worden alle Keltische talen geschreven met aangepaste versies van het Latijnse alfabet. Omdat het Latijnse alfabet niet helemaal geschikt was om de klanken van de Keltische talen weer te geven, waren er veel onduidelijkheden en inconsistenties in de spellingsystemen die tot op de dag van vandaag bestaan. Spelling en grammatica werden officieel gestandaardiseerd in 1958 met Gramadach na Gaeilge agus Litriú na Gaeilge – An Caighdeán Oifigiúil en een ‘herziene’ stadstandaard werd uitgegeven in 2012 – Gramadach na Gaeilge: An Caighdeán Oifigiúil. Dit is de standaard die in alle officiële documenten wordt gebruikt. Het heeft steeds meer invloed op de gesproken taal, aangezien het aantal moedertaalsprekers uit Gaeltacht-gebieden met aparte dialecten afneemt.
|
A a
|
B b
|
C c
|
Ch ch
|
D d
|
Dd dd
|
E e
|
F f
|
Ff ff
|
G g
|
Ng ng
|
H h
|
I i
|
L l
|
|
Ll ll
|
M m
|
N n
|
O o
|
P p
|
Ph ph
|
R r
|
Rh rh
|
S s
|
T t
|
Th th
|
U u
|
W w
|
Y y
|
|
Iers en Schots-Gaelisch
|
||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
A a
|
B b
|
C c
|
D d
|
E e
|
F f
|
G g
|
H h
|
I i
|
L l
|
M m
|
N n
|
O o
|
P p
|
R r
|
S s
|
T t
|
U u
|