Science Diction is een hapklare podcast over woorden en de wetenschappelijke verhalen erachter. Abonneer je waar je je podcasts ook vandaan haalt, en meld je aan voor onze nieuwsbrief.
Velen denken bij het woord robot aan een mechanisch wezen van metaal, versierd met allerlei knipperende lampjes en knoppen, en zelfs een grappig klinkende stem. Dergelijke robots zijn inderdaad standaardfiguren geworden in sciencefictionverhalen, romans, films en televisieshows.
Meer recentelijk zijn robots en de afgeleide term robotica de meest moderne technische technologieën gaan vertegenwoordigen voor een groot aantal functies, variërend van experimenten met kunstmatige intelligentie en het bouwen van auto’s tot het uitvoeren van delicate chirurgische ingrepen.
Als woord is robot een relatieve nieuwkomer in de Engelse taal. Het was het geesteskind van een briljante Tsjechische toneelschrijver, romanschrijver en journalist, Karel Čapek (1880-1938), die het introduceerde in zijn successtuk uit 1920, R.U.R., of Rossum’s Universal Robots.
Robot is afgeleid van een oud Kerkslavisch woord, robota, voor “dienstbaarheid”, “dwangarbeid” of “sleur”. Het woord, dat ook verwantschappen heeft in het Duits, Russisch, Pools en Tsjechisch, was een product van het Centraal-Europese systeem van lijfeigenschap, waarbij de huur van een pachter werd betaald in de vorm van dwangarbeid of dienstverlening.
Getrokken op andere literaire verhalen over wetenschappelijk gecreëerde levensvormen, zoals Mary Shelley’s klassieker Frankenstein en de Jiddisch-Tsjechische legende De Golem, vertelt R.U.R. het verhaal van een bedrijf dat de nieuwste biologie, chemie en fysiologie gebruikt om massaal arbeiders te produceren die “niets anders dan een ziel missen”. De robots voeren al het werk uit dat mensen liever niet deden en al snel wordt het bedrijf overspoeld met orders. In de eerste versies van zijn toneelstuk noemde Čapek deze wezens labori, naar de Latijnse stam voor arbeid, maar hij was bang dat de term te “boekachtig” zou klinken. Op aanraden van zijn broer Josef koos Čapek uiteindelijk voor roboti, of in het Engels, robots.
In de laatste akte van het stuk komen de robots in opstand tegen hun menselijke scheppers. Nadat ze de meeste mensen op de planeet hebben gedood, realiseren de robots zich dat ze mensen nodig hebben omdat geen van hen kan achterhalen hoe ze meer robots kunnen maken, een geheim dat uitsterft met de laatste mens. Uiteindelijk is er een deus ex machina moment, wanneer twee robots op de een of andere manier de menselijke eigenschappen van liefde en medeleven verwerven en de zonsondergang tegemoet gaan om de wereld opnieuw te maken.
Het publiek in heel Europa en de Verenigde Staten was dol op het stuk. Niet lang daarna werden robots de lieveling van sciencefictionschrijvers, met als bekendste Isaac Asimov, die de 3 Wetten van de Robotica opstelde en uiteindelijk de droomkooplieden van Hollywood. Met elke herhaling werden de robots levensechter, of moet ik zeggen: menselijker?
Ironiek genoeg was R.U.R. Čapeks minst favoriete werk, ook al verzekerden het toneelstuk en zijn uitvinding van de term robot hem van zijn literaire onsterfelijkheid. Hij stierf in 1938 op 48-jarige leeftijd aan griep. Vanwege zijn zogenaamd subversieve geschriften tegen de opkomende nazi-partij, frustreerde en overtroefde zijn fatale griep Hitler en de Gestapo, die een doodvonnis tegen Čapek hadden uitgevaardigd.