Guinguette Marais Poitevin

Luther komt aan in Worms

Op 14 april komt Luther aan in Frankfurt, en de volgende dag gaat hij naar Worms. Luther vertrouwde erop dat hij “ook Worms zou binnengaan tegen de wil van alle poorten van de hel en de machten van de lucht. “1 In plaats daarvan hoorde hij eerst een bazuin schallen. Toen Luther en zijn metgezellen op 16 april rond tien uur ’s morgens de stadspoorten naderden, kondigden trompetten vanuit de kerktoren zijn komst aan. Voor de stadspoort wachtte een delegatie van de Saksische adel om hem naar de plaats te leiden waar hij zou verblijven. Langs de straten groetten ongeveer tweeduizend mensen hem luidkeels, tot grote ergernis van de pauselijke delegatie. Plaatjes van Luther verkochten zo goed dat drukkers niet aan de vraag konden voldoen. Er waren zelfs afbeeldingen van Luther met een duif boven zijn hoofd, als teken van de Heilige Geest, die hem leidde. Mensen wilden hem aanraken, alsof hij een heiligenbeeld of een relikwie was. De intocht in Worms was volgens critici zo goed georganiseerd dat de meeste mensen zouden hebben moeten denken aan de intocht van Jezus in Jeruzalem.

Luther werd ondergebracht op het Johanniterhof, waar een deel van de Saksische delegatie woonde. De keizer had hem liever in de buurt van de Habsburgers gehad, om hem in de gaten te kunnen houden, maar de Saksen vonden dat te riskant en dwongen hun eigen wensen uit. Vanwege het keizerlijk dieet was er in de stad niet voldoende onderdak voor alle reizigers en Luther moest zijn kamer met twee anderen delen. Vrijwel onmiddellijk kreeg hij bezoek van verschillende heersers, zoals de jonge Filips van Hessen (1504-1567), die heel belangrijk zou worden voor de zaak van de Reformatie.

Op de ochtend van 17 april kreeg Luther te horen dat hij om vier uur ’s middags in het paleis van de bisschop bij de kerktoren werd verwacht, waar hij voor de keizer zou verschijnen. Meer werd hem niet gezegd, omdat op dat moment nog niet duidelijk was hoe men met dit punt op de keizerlijke agenda zou omgaan. Hij hoopte dat hij in ieder geval de gelegenheid zou krijgen om zijn visie over de rechtvaardiging toe te lichten en de geschilpunten te bespreken. Omdat er nog ruim tijd was voor zijn afspraak van vier uur, besloot hij eerst zijn pastorale taken uit te voeren en bracht hij een bezoek aan Hans von Minkwitz, een edelman uit Kursachsen die ernstig ziek was. Luther hoorde eerst zijn belijdenis en vierde daarna met hem het Avondmaal. Hoewel hij persoonlijk tegen de individuele viering van het Avondmaal was als er geen gemeente bij betrokken was, maakte hij soms uitzonderingen, zoals in deze situatie.2

Het verhoor

Zoals afgesproken haalde een van de kamerdienaars van de keizer Luther ’s middags op. Omdat de straten vol waren met mensen die hem wilden zien, werd hij via tuintjes en steegjes naar de keizer geleid. Het begin was onwennig; Luther kwam binnen met een opgewekte uitdrukking op zijn gezicht, maar besefte al gauw dat dit gedrag in strijd was met de protocollen om in de aanwezigheid van de keizer te zijn. Luthers verbazing was ook groot toen Johannes Eck, die eigenlijk in dienst was van de aartsbisschop van Trier maar hier namens de keizer sprak, vroeg of alle geschriften die op tafel lagen van hem waren. Luther verzocht daarop ze een voor een te noemen. Toen dat was gebeurd, erkende hij dat hij ze inderdaad had geschreven. Onmiddellijk werd hem gevraagd ze in te trekken. Luther vroeg tijd om deze eis in overweging te nemen, “omdat het Gods Woord betreft, en dat is toch het hoogste in hemel en op aarde”. Luther wilde niet onder het oordeel van Christus vallen, “die gezegd heeft dat wie zich op aarde voor mij schaamt, ik mij voor mijn hemelse Vader en zijn engelen zal schamen. “3

Toen hij voor de keizer stond en enige twijfel bleek te hebben, was zijn verzoek om enige bedenktijd niet verwonderlijk. Hij stond voor de machtigste man van de wereld, die omringd was door een grote groep machtige mensen uit zowel de kerk als het keizerrijk. De keizer had zojuist duidelijk gemaakt dat het voor zijn eigen gezondheid, voor die van de hele kerk, en voor die van het hele keizerrijk, beter zou zijn als hij snel zou recanteren en daarna weer normaal zou handelen.

Luther besefte dat alles wat hij ooit geschreven had met één verklaring zou moeten worden ingetrokken.

• Daarnaast besefte Luther dat alles wat hij ooit geschreven had met één verklaring zou moeten worden ingetrokken.4 Het gebrek aan communicatie deed de spanningen alleen maar toenemen. De keizer sprak alleen Spaans en Frans, terwijl Luther alleen Latijn en Duits sprak – er viel weinig te zeggen. In reactie op zijn verzoek om bedenktijd zei Eck tegen Luther dat hij niet het recht had om zo’n verzoek te doen, omdat hij van tevoren had moeten weten dat hij hier geroepen was om te herroepen. Maar de keizer wilde barmhartig zijn en gaf hem bedenktijd tot de volgende dag om 12 uur.

  Daarna vertrok hij onmiddellijk en hoorde van aanhangers dat zijn optreden niet indrukwekkend was geweest. Het was moeilijk geweest hem te horen, en hij had geen sterke verdediging getoond. Toen hij na de eerste hoorzitting, tegen het eind van de middag, in de herberg terugkwam, schreef hij een brief, meer kon hij niet doen omdat zoveel mensen hem wilden zien en spreken.

  De nasleep

  Gelukkig kwamen die avond verschillende mensen langs om hem aan te moedigen voor de volgende dag. De volgende dag, donderdag 18 april, was beter. s Morgens ontving hij nog enkele bezoekers, die opmerkten dat hij er weer opgewekt en gezond uitzag. Rond en in het gebouw waar het dieet werd gehouden, was weer zo’n massa mensen dat Luther zich er doorheen moest persen. Toen hij eindelijk toestemming kreeg om te spreken, verontschuldigde hij zich voor zijn gedrag van de vorige dag. Hij verklaarde dat hij “niet was opgegroeid aan de hoven van de heersers, maar te midden van monniken”. Hij bood zijn verontschuldigingen aan aan allen wier positie hij niet naar behoren had gerespecteerd. Of hij werkelijk zo onschuldig en eenvoudig was als hij beweerde, valt te betwijfelen. In de jaren daarvoor had hij veel contact gehad met hooggeplaatste functionarissen, zodat hij waarschijnlijk had kunnen weten hoe hij zich had moeten gedragen. Niettemin koos Luther voor nederigheid. Vervolgens legde hij in het Duits – en daarna, om de keizer enigszins tegemoet te komen, in het Latijn – uit dat het voor hem onmogelijk was te recanteren. Hij voegde eraan toe dat als hij “overtuigd kon worden van de Schriften, van de evangelisten en de profeten”, dat hij het bij het verkeerde eind had, hij zich gaarne zou terugtrekken.

  

  Martin Luther

  Herman Selderhuis

  Deze biografie volgt Maarten Luther op zijn spirituele reis en onthult zijn dynamische persoonlijkheid, diepe worstelingen en duurzame geloof – en presenteert hem in de eerste plaats als een man die op zoek is naar God.

  Op de vraag of hij al zijn boeken zou intrekken, antwoordde Luther door zijn boeken in drie groepen te verdelen. In de eerste groep vallen de stichtelijke werken over geloof en persoonlijke vroomheid. Die onderwerpen waren goed voor iedere christen, en daarom kon hij die boeken niet intrekken. Dat was ook het geval met betrekking tot de tweede groep boeken, die tegen het pausdom en de misstanden in de leer en levensstijl in de kerk. Als hij die boeken zou intrekken, zou hij de vroomheid versterken en de goddeloosheid steunen. Duitsland had al lang geprotesteerd tegen deze problemen.

  Zijn derde groep boeken was gericht tegen individuen die de pauselijke tirannie steunden. Hij gaf toe dat hij hier en daar te fel en te scherp was geweest, maar het ging tenslotte om de naam van Christus, en daarom kon hij ook deze boeken niet intrekken. Luther wilde geen van zijn werken herroepen. Er volgde een uitvoerige reactie van Eck, die eindigde in een hernieuwde oproep tot herroeping. Vervolgens hoorden zij Luthers vermaarde antwoord:

  Als ik dan niet overtuigd ben door getuigenissen uit de Schrift of door duidelijke rationele argumenten – want ik geloof niet in de paus of in concilies alleen, want het staat vast dat zij zich vaak vergist hebben en elkaar tegenspreken – dan ben ik gebonden aan de Bijbelteksten die ik heb geciteerd. En zolang mijn geweten gebonden is aan het Woord van God, kan en wil ik niets herroepen wanneer de dingen twijfelachtig worden. Het heil komt in gevaar als je tegen je geweten ingaat. Moge God mij helpen. Amen.5

  De woorden “Hier sta ik, ik kan niet anders” passen mooi bij deze toespraak, maar ze komen pas in een latere publicatie voor. Luther verklaarde: “Ik ben volkomen bereid alle dwalingen in te trekken, en ik zal de eerste zijn om al mijn boeken in het vuur te gooien”, maar hij zou dit alleen doen als de autoriteiten bewijs uit de Bijbel konden leveren dat hij zich vergist had.6 Hij voegde eraan toe dat hij gebonden was aan zijn geweten en eenvoudigweg niet kon intrekken als hij niet tegen Gods wil in wilde gaan. Daarna werd de hoorzitting beëindigd.

  Buiten werd er luid gejuicht door het volk, maar niemand wist zeker wat er nu zou gebeuren. Luther was zo enorm opgelucht dat hij het gevoel had een wedstrijd te hebben gewonnen. Eenmaal terug in de herberg wierp hij zijn handen in de lucht als een sprinter die als eerste over de finish kwam en riep uit: “Ik ben af! Ik ben uitgespeeld!” Verscheidene edelen kwamen hem bezoeken en dankten en bemoedigden hem. De stad was echter onrustig. Spaanse soldaten in dienst van de keizer hadden geroepen: “Met Luther het vuur in”, wat tot felle protesten van het volk leidde.7

  Of Luther daadwerkelijk de woorden “Hier sta ik, ik kan niet anders” heeft uitgesproken, is niet zo belangrijk. Het was duidelijk dat zelfs zonder deze woorden, er geen weg terug was. De ene kerk zou verdeeld zijn; het ene rijk zou in vele staten verdeeld zijn. Luther op 8 mei 1521 uit het rijk verbannen en tot vogelvrij verklaarde, veranderde ook niets. Vele heersers hadden hun steun aan hem toegezegd, en geen van hen had de wens Luther gevangen te nemen. Intussen vreesde de keizer het groeiend aantal ridders en vorsten dat in opstand dreigde te komen. Luther vreesde dit ook en was volledig gekant tegen de gedachte dat “geweld en doden gebruikt zouden worden in de strijd voor het evangelie. “8 Hij was ervan overtuigd dat “de wereld is overwonnen en dat de kerk alleen door het Woord wordt beschermd, en door dat Woord zal de kerk weer worden versterkt. De antichrist zal door het Woord worden vernietigd, en dat zonder één hand op te heffen. “9

  Noten:

  1. Luther aan Georg Spalatin, 17 februari 1521, in WABr 2:396; WATr 3: no. 3357a.
  2. WATr 5: no. 5503.
  3. RTA 2:574.
  4. Martin Brecht, Martin Luther (Stuttgart: Calwer, 1981-1987), 1:433.
  5. Luther op de Diet van Worms (1521), in WA 7:838.
  6. RTA 2:580.
  7. RTA 2:88.
  8. Luther aan Georg Spalatin, 16 januari 1521, in WABr 2:249.
  9. Luther aan Georg Spalatin, 16 januari 1521, in WABr 2:249.

  Dit artikel is bewerkt uit Martin Luther: A Spiritual Biography door Herman Selderhuis.

  

  Herman Selderhuis is hoogleraar kerkgeschiedenis aan de Theologische Universiteit Apeldoorn in Nederland en directeur van Refo500, het internationale platform dat zich richt op de bewustwording van projecten die verband houden met de erfenis van de Reformatie. Hij is tevens directeur van het Reformation Research Consortium, voorzitter van het International Calvin Congress, en curator van de John à Lasco Library in Emden, Duitsland. Hij is de auteur of redacteur van verschillende boeken, waaronder John Calvin: A Pilgrim’s Life.

  Deze dag in de geschiedenis: De dood van Maarten Luther

  Herman Selderhuis

  18 februari 2018

  Op deze dag in de geschiedenis, toen op 18 februari de nacht overging in de dag, kwam er een einde aan het aardse leven van Maarten Luther, de beroemdste man van de zestiende eeuw.

  De dag dat Maarten Luther werd geëxcommuniceerd

  Herman Selderhuis

  03 januari 2018

  Op 3 januari 1521 werd Luther geëxcommuniceerd. De ernst van excommunicatie is niet te onderschatten.

  Wat we 500 jaar later kunnen leren van de Reformatie

  Stephen J. Nichols

  31 oktober 2017

  De Reformatie legde de nadruk op het prediken van het evangelie met vrijmoedigheid en duidelijkheid.