20.11.2020
Vijfenzeventig jaar geleden bracht het proces van Neurenberg tegen oorlogsmisdadigers de nazi-leiders voor het gerecht. Het was een lang, historisch proces waarin monsterlijke misdaden werden bestraft, en dat ook nu nog van invloed is op het internationale strafrecht.
Neurenberg 1945: De op een na grootste stad van Beieren lag grotendeels in puin. Na bijna zes jaar Tweede Wereldoorlog had Duitsland zich op 8 mei onvoorwaardelijk overgegeven. Neurenberg, waar de nationaal-socialistische Duitse Arbeiderspartij ooit pompeuze bijeenkomsten vierde, zou nu het toneel worden van de afrekening van de partij voor de wet: Voor aanvalsoorlogen, massamoorden en twaalf jaar dictatuur. De zegevierende mogendheden – de VS, de Sovjet-Unie, Groot-Brittannië en Frankrijk – richten hiervoor een Internationaal Militair Tribunaal op.
Lees meer: Hoe Duitsland zijn naziverleden onder ogen zag
Het belangrijkste oorlogsmisdadenproces tegen 24 naaste volgelingen van dictator Adolf Hitler begon op 20 november. Machtige nazi-leiders die ooit droomden van wereldheerschappij zaten op de houten banken in rechtszaal 600 van het Paleis van Justitie, grotendeels gekozen omdat het een van de weinige ongeschonden gebouwen was, groot genoeg en met een eigen gevangenisfaciliteit, om een dergelijk proces te organiseren. Onder de beklaagden bevonden zich Rijksmaarschalk en Luftwaffe opperbevelhebber Hermann Göring, Hitlers tijdelijke plaatsvervanger Rudolf Hess en minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop.
Misdaad en straf: Nazi’s voor de rechter
Zij werden beschuldigd van misdaden tegen de vrede, oorlogsmisdaden, misdaden tegen de menselijkheid en samenzwering. Nazi-organisaties zoals de Schutzstaffel SS of de geheime staatspolitie Gestapo werden ook aangeklaagd – als “criminele organisaties”. Maar de ergste daders werden niet berecht: Adolf Hitler, SS-chef Heinrich Himmler en Reichspropagandaleider Joseph Goebbels hadden aan het eind van de oorlog zelfmoord gepleegd.
Justice instead of revenge
Maar de betekenis van het proces was van vitaal belang: Voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid hielden staten met verschillende regeringsvormen en grondwetten vooraanstaande vertegenwoordigers van een verslagen vijand verantwoordelijk voor schendingen van het internationaal recht.
In zijn openingstoespraak benadrukte de Amerikaanse hoofdaanklager, Robert H. Jackson, de historische dimensie: “Dat vier grote naties, overspoeld door overwinning en gestoken door verwonding, de hand van de wraak inhouden en vrijwillig hun gevangen vijanden onderwerpen aan het oordeel van de wet, is een van de belangrijkste eerbewijzen die macht ooit aan de rede heeft gebracht.”
De geallieerden sloegen ook nieuwe wegen in met hun definitie van de aanklacht. Het begrip oorlogsmisdaden was al vastgelegd in de Conventies van Genève van 1864, maar “misdaden tegen de menselijkheid of de misdaad van agressie in de oorlog – misdaden tegen de vrede, zoals het in Neurenberg nog werd genoemd – hadden in die zin nog niet eerder bestaan,” vertelde Christoph Safferling, hoogleraar internationaal recht aan de Universiteit van Erlangen-Neurenberg, aan DW. “Deze strafbare feiten zijn in Neurenberg geboren.”
Een schok voor alle proceswaarnemers
Er heerste een beklemmende sfeer tijdens het proces. “Iedereen voelde zich gespannen. De sfeer was heel serieus, stil en beklemmend. Je kon de vertalers horen, je kon de atmosfeer geladen met schaamte voelen,” zei Renate Rönn, die haar vader Alfred Thoma, een van de advocaten van de verdediging, tijdens het proces vergezelde als zijn secretaresse.
Rönn vertelde DW dat aanvankelijk niemand de omvang van de gruweldaden had gekend. Maar het gepresenteerde bewijs veranderde dat. Het hof toonde films van bergen lijken uit concentratiekampen als Auschwitz. “Het was een schok”, herinnert Rönn zich. “Je kon je niet voorstellen dat zulke verschrikkelijke wreedheden in Midden-Europa konden worden begaan door een beschaafd volk. Niemand van de beklaagden wilde zijn persoonlijke schuld toegeven. Bijna niemand toonde berouw of gaf toe op de hoogte te zijn geweest van massamoorden en vernietigingskampen. Göring beweerde zelfs dat hij nooit opdracht tot een moord had gegeven, noch andere wreedheden had bevolen of vergoelijkt waar hij de macht en de kennis had om ze te voorkomen.
Bijna alle beklaagden ontkenden het gezag van het hof en beschuldigden het ervan niet meer te zijn dan “victoriaanse gerechtigheid”. Zelfs delen van de Duitse bevolking vonden het onrechtvaardig, en er was kritiek op het feit dat geallieerde oorlogsmisdaden ongestraft bleven.
Zittingszaal 600 in het Neurenbergs Paleis van Justitie was de plaats van de beroemde Neurenberg processen, een reeks militaire tribunalen die plaatsvonden tussen 20 november 1945 en 1 oktober 1946. De processen, die werden gehouden door geallieerde functionarissen, vervolgden hooggeplaatste nazi’s en collaborateurs die verantwoordelijk waren voor de Holocaust en andere oorlogsmisdaden.
De geallieerden kozen de plaats omdat het binnen de Amerikaanse bezettingszone lag, het niet te veel schade had opgelopen tijdens de oorlog en het een aangrenzende gevangenis had om gevangenen vast te houden. Maar het werd ook gekozen vanwege de symbolische rol van Neurenberg als de “Stad van de partijbijeenkomsten van de nazi’s” en als de plaats waar de rassenwetten van de nazi’s tegen de Duitse joden werden bekendgemaakt.
In de beroemde zaal stonden diverse leden van de nazi-top terecht. Onder hen waren luchtmachtcommandant Hermann Göring, plaatsvervangend partijleider Rudolf Hess en minister van Buitenlandse Zaken Joachim von Ribbentrop. Alle drie werden veroordeeld voor hun misdaden. Göring pleegde zelfmoord in zijn gevangeniscel, von Ribbentrop werd geëxecuteerd door ophanging, terwijl Hess de rest van zijn leven in de gevangenis doorbracht.
Na het einde van de processen in oktober 1946 werd de rechtszaal gebruikt voor een apart oorlogsmisdaden proces, gehouden voor Amerikaanse functionarissen. Deze zaken, bekend als de Doctors’ trials, vervolgden 23 personen, voornamelijk medici, voor onder andere afschuwelijke medische experimenten op en moorden op gevangenen in concentratiekampen. De veroordeelden werden opgehangen.
In juni 1960 werd de rechtszaal officieel teruggegeven aan justitieambtenaren in de zuidelijke deelstaat Beieren en verder gebruikt voor rechtszaken. In 2000 begon het stedelijk museum van Neurenberg met het aanbieden van weekendrondleidingen in de zaal. De rondleidingen trokken veel toeristen, maar werden in 2008 gestaakt vanwege de bouw van het Memorium Neurenbergse processen.
Op 20 februari hield zittingszaal 600 zijn laatste proces. Een man werd veroordeeld tot ruim twee jaar gevangenisstraf omdat hij had geprobeerd zijn vrouw te wurgen. Nu wordt de historische zaal onderdeel van de permanente tentoonstelling van het museum Memorium Neurenbergse Processen. De rechtszaal laat een blijvende erfenis na als het begin van het internationale strafrecht en de eerste stap naar de oprichting van het Internationaal Strafhof.
Suïcide kort voor de executie
Maar deze bedenkingen maken “de vervolging van Duitse misdaden niet illegitiem”, aldus Safferling. Bovendien, zouden de Duitsers, die evenzeer bevrijd als verslagen waren, praktisch of moreel in staat zijn geweest om hun landgenoten te veroordelen?
Waarnemer Rönn betwijfelt dat, omdat veel nazi’s na de oorlog in officiële functies waren gebleven. “Ik weet niet hoe deze processen in een Duitse rechtbank zouden zijn verlopen. Met deze nazi-leiders, die elkaar allemaal nog kenden, die op het partijcongres van het Reich waren verschenen en allemaal ‘Sieg Heil’ hadden geroepen. Er was een zekere opluchting: De zegevierende machten namen de verantwoordelijkheid van ons over.”
In termen van organisatie overtrof het proces alles wat ooit eerder mogelijk was geweest: In 218 procesdagen heeft de rechtbank 240 getuigen gehoord en meer dan 300.000 beëdigde verklaringen onderzocht. De notulen van de zitting besloegen 16.000 bladzijden. Op 1 oktober 1946 eindigde het mammoetproces met het uitspreken van 12 doodvonnissen, 7 gevangenisstraffen en 3 vrijspraken. Zestien dagen later, enkele uren voor zijn executie, pleegde Göring zelfmoord met gif.
Lees meer: Hoe de 100-jarige Ben Ferencz een leven lang juridische geschiedenis schreef
Twaalf andere processen vonden plaats voor Amerikaanse militaire tribunalen tegen 185 andere geselecteerde nazi’s. Ongeveer 24 van hen werden ter dood veroordeeld. Het laatste proces eindigde in april 1949.
De erfenis
Veroordelingen werden uitgesproken. Maar is er recht gedaan? Gezien de enorme omvang van de gepleegde misdaden is dat een vraag die elk rechtssysteem fundamenteel zou overbelasten. Maar het proces van Neurenberg was zeker van baanbrekend belang. Zonder dit tribunaal zouden het VN-tribunaal voor oorlogsmisdaden in voormalig Joegoslavië (1993 – 2017), het VN-tribunaal voor genocide in Rwanda (1994 – 2016) en het Internationaal Strafhof ICC in Den Haag (vanaf 2002) nauwelijks denkbaar zijn geweest.
Lees meer: Zal de EU opkomen voor het ICC?
Misdaden tegen de menselijkheid worden momenteel wereldwijd vervolgd door het ICC, een internationaal gerechtshof dat het internationaal recht dient. En er zijn VN-tribunalen opgezet voor individuele situaties, terwijl veel internationale misdrijven nu op nationaal niveau kunnen worden vervolgd, via instanties als de Duitse federale aanklager in Karlsruhe.
Tussen weigeren twee van de voormalige organisatoren van de Neurenberg-processen, de VS en Rusland, nog steeds samen te werken met het Internationaal Strafhof, net als China. Nils Melzer, Zwitsers volkenrechtdeskundige en speciaal rapporteur van de VN over foltering, zei dat hij een “wereldwijde erosie van de mensenrechten” ziet. “Als van alle landen de VS niet bereid is verantwoordelijk te worden gehouden voor oorlogsmisdaden waarvoor bewijs bestaat dat niet eens twijfelachtig is, dan hebben we een groot probleem,” zei hij tegen DW.
Aan de andere kant is Safferling van mening dat het internationale strafrecht sinds de oprichting van het ICC een door en door relevante rol heeft gespeeld in de wereldpolitiek. “Misschien duurt het soms een beetje te lang. Maar geen dictator ter wereld kan er zeker van zijn dat een internationaal strafrecht niet op een bepaald moment toeslaat,” zegt Safferling. “Dat was op zijn beurt niet mogelijk geweest zonder de Neurenberg-processen van 1945.”
Eénentwintig verdachten stonden in 1945 en 1946 terecht voor het Internationale Militaire Tribunaal, een rechtbank die speciaal was opgericht om oorlogsmisdaden te vervolgen. Onder hen waren functionarissen van de nazi-partij, hoge militaire officieren, ambtenaren, diplomaten en industriëlen – en allen hadden het nazi-regime gediend.
De Sovjets wilden aanvankelijk dat de processen zouden plaatsvinden in Berlijn, de hoofdstad van het nazi-regime. Het Paleis van Justitie van Neurenberg werd echter geschikter geacht, omdat het niet zwaar beschadigd was door de oorlog en het bovendien een grote gevangenis bezat. Het feit dat Neurenberg de plaats was geweest van de bijeenkomsten van de nazi-partij (hierboven te zien in 1934) gaf de locatie ook een symbolische betekenis.
Als vice-kanselier probeerde Franz von Papen (midden) Adolf Hitler in toom te houden als onderdeel van een coalitieregering. Maar hij werd al snel gemarginaliseerd en gedegradeerd tot een ondergeschikte rol als diplomaat. In Neurenberg werd hij vrijgesproken van betrokkenheid bij de annexatie van Oostenrijk, maar later werd hij door een West-Duitse denazificatie rechtbank veroordeeld tot acht jaar dwangarbeid. Hij werd in 1949 vrijgelaten.
Hermann Göring (rechts) was de hoogstgeplaatste Nazi in de beklaagdenbank en werd beschouwd als de op één na machtigste man in Duitsland na Hitler. Toch ontkende hij enige kennis van of verantwoordelijkheid voor de concentratiekampen. Göring werd op alle aanklachten schuldig bevonden en ter dood veroordeeld – maar hij pleegde zelfmoord door de avond voor zijn executie in oktober 1946 cyanide in te nemen.
Rudolf Hess was vanaf het begin een onwrikbare aanhanger van het nazi-regime en van Hitler, die hem in 1933 benoemde tot plaatsvervangend partijleider. In 1941 vloog hij op eigen initiatief naar Schotland in een poging vredesbesprekingen te regelen met de Britse regering. In Neurenberg werd hij veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. In 1987, op 93-jarige leeftijd, hing hij zichzelf op in de Spandau Gevangenis, die onder geallieerd toezicht stond.
Als gouverneur-generaal van het bezette Polen was Hans Frank medeverantwoordelijk voor de moord op honderdduizenden mensen, en hield hij toezicht op de oprichting van getto’s en vernietigingskampen. In een toespraak in 1939 zei hij over de Joden: “Hoe meer er sterven, hoe beter.” In de getuigenbank in Neurenberg toonde hij enige berouw. Nadat hij was veroordeeld tot de dood door ophanging, zei hij: “Ik verdien en verwacht het.”
Het proces tegen Joachim von Ribbentrop (links, met Josef Stalin in 1939) maakte duidelijk dat het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken diep betrokken was bij de misdaden van het nazi-regime. De Duitse ambassades en consulaten werkten nauw samen met de paramilitaire SS en andere nazi-organisaties om Joodse burgers te deporteren en te vermoorden. Ribbentrop, die geen berouw toonde, was de eerste verdachte die werd geëxecuteerd door ophanging.
Albert Speer (tweede van links) was de belangrijkste architect van het nazi-regime. Hitler was een groot fan van zijn monumentale ontwerpen, maar het Neurenberg tribunaal was meer geïnteresseerd in zijn activiteiten als minister van bewapening en oorlogsproductie. Speer presenteerde zichzelf als een misleide idealist en verzweeg zijn verantwoordelijkheid bij het helpen uitbreiden van de concentratiekampen. Hij ontsnapte ternauwernood aan de doodstraf.
Aan oorsprong diplomaat, werd hij staalmagnaat na te zijn getrouwd in de industriëlenfamilie Krupp. Aanvankelijk hield hij afstand van Hitler, maar later raakte hij betrokken vanwege de rol van zijn bedrijf in de wapenindustrie. Krupp (rechts te zien) buitte meer dan 100.000 dwangarbeiders en concentratiekampgevangenen uit, maar werd niet berecht in Neurenberg omdat hij medisch ongeschikt werd geacht.
Als opperbevelhebber van de Duitse marine stond Karl Dönitz (midden) erom bekend onderzeebootbemanningen bevelen te geven die aan het suïcidale neigden. Voordat hij zich aan het eind van de oorlog van het leven beroofde, benoemde Hitler hem tot president. Dönitz werd in Neurenberg veroordeeld tot 10 jaar gevangenisstraf, maar bleef de rest van zijn leven volhouden dat hij een apolitieke carrièreofficier was geweest en niets verkeerd had gedaan.