Voordat hij zich formeel aansloot bij de surrealistische groep in 1929, doordrenkte Salvador Dali zijn werk met een gevoel voor het fantastische en het buitengewone, gepersonifieerd in het werk van de Oude Meesters zoals Jeroen Bosch en in zijn eigen tijd door Giorgio de Chirico. In De volharding van het geheugen, een van zijn vroegere surrealistische werken, werd Dali beïnvloed door Bosch’ Tuin der Lusten, die hij combineerde met een Catalaanse achtergrond, een kenmerk van veel van zijn vroege werk. Dit schilderij was een van de eerste die Dali maakte volgens zijn ‘paranoïde-kritische’ benadering, waarin hij zijn eigen psychologische conflicten en fobieën afbeeldt.
Dali had de psychoanalyse en het werk van Sigmund Freud bestudeerd voordat hij zich bij de surrealisten aansloot. De getrouwe transcriptie van dromen heeft altijd een grote rol gespeeld in Dali’s schilderijen. Dromen is gemakkelijk voor hem vanwege zijn mediterrane afkomst. Een siësta heeft voor hem altijd de deuren geopend van een pre-slaap periode, het moment waarop men de aanwezigheid van zijn lichaam vergeet. Dali’s demonologie is voor een groot deel te danken aan zijn mijmeringen. Zij hebben het leven geschonken aan heterogene elementen die hij vervolgens samenbrengt in zijn schilderijen zonder altijd te weten waarom. In de werken uit de surrealistische periode behandelde Dali die elementen van ongelijksoortige verschijning met een absoluut realisme dat het eigen karakter van elk ervan benadrukte, door een exacte kopie te maken van een document, een foto of het eigenlijke voorwerp, maar ook door gebruik te maken van collage.
De Persistentie van het Geheugen bevat een zelfportret waarover een ‘zacht horloge’ is gedrapeerd. Voor Dali vertegenwoordigen deze ‘zachte horloges’ wat hij de ‘camembert van de tijd’ noemde, waarmee hij suggereerde dat het begrip tijd in de onbewuste wereld elke betekenis had verloren. De mieren die over het zakhorloge kruipen suggereren een afleiding, een absurde notie gezien het feit dat het horloge van metaal is. Deze ‘paranoïde-kritische’ beelden weerspiegelen Dali’s lezing en absorptie van Freuds theorieën over het onbewuste en zijn toegang tot de latente verlangens en paranoia van de menselijke geest, zoals de onbewuste angst voor de dood waarop in dit schilderij wordt gezinspeeld,
Photo van Persistence of Memory
Dali vergrootte het geproduceerde effect nog meer door het gebruik van technieken die teruggingen van de precisie van Johannes Vermeer tot de wazige vormen van Carriere. Nadat hij zijn protagonisten een emotionele autonomie had gegeven, bracht hij communicatie tussen hen tot stand door ze in de ruimte af te beelden – meestal in een landschap – en zo een eenheid op het doek te creëren door objecten die geen verband met elkaar hielden, naast elkaar te plaatsen in een omgeving waar ze niet thuishoorden. Deze ruimtelijke obsessie komt voort uit de sfeer van Cadaques, waar het licht, door de kleur van de lucht en van de zee, het verloop van de tijd lijkt op te schorten en de geest via het oog gemakkelijker van het ene punt naar het andere laat glijden. The Persistence of Memory is een uitstekend voorbeeld van het voorgaande en bevat de volgende elementen:
1) Misschien wel het meest verwarrende element van de scène is een antropomorf voorwerp dat op de grond is gelegd. Deze op een gezicht lijkende figuur wordt geïnterpreteerd als een zelfportret van de kunstenaar: Dalí staat bekend om zowel zijn onconventionele zelfportretten, zoals Zacht zelfportret met gegrilde spek, als zijn eigenzinnige afbeeldingen van niet-menselijke gezichten, zoals de figuur in zijn schilderij Le Sommeil.
2) De horloges, waarvan hij zegt dat ze: “niets meer zijn dan de zachte, extravagante, eenzame, paranoia-kritische Camembert-kaas van ruimte en tijd… Hard of zacht, wat maakt het uit! Zolang ze maar nauwkeurig de tijd aangeven.
3) Het precieze beeld van mieren in de zon. Een bladloze olijfboom waarvan de takken zijn afgeknipt.
4) Het landschap. Voor degene die de streek waar Dali woont niet kent, lijkt het geweld van de kleur misschien overdreven. Dat is het niet. Integendeel, deze levendige kleur geeft precies het effect weer van het licht in de lucht, op de zee, de zeekust en de rotsen. Deze laatste kunnen niet specifiek worden gelokaliseerd; zij zijn de veralgemening van alle landschappen die Dali eerder had gezien en geschilderd. Zijn grote verdienste is dat hij erin geslaagd is de ideale kust samen te stellen door gebruik te maken van bekende rotsen en inhammen, waardoor de toeschouwer de illusie krijgt ze al eerder gezien te hebben.
10 feiten die je niet weet over “Persistence of Memory”
1. Ondanks het memorabele onderwerp en de grote invloed op de kunstwereld, is het schilderij The Persistence of Memory slechts iets groter dan een vel notitiepapier, oftewel ongeveer 9,5 x 13 inch.
2. Veel kunsthistorici benadrukken dat de centrale figuur op het schilderij een zelfportret van Dali is. De figuur, die zowel menselijke kenmerken heeft zoals wimpers als een vrije vorm, duidt echter op metamorfose, net als de klokken die van vast naar vloeibaar overgaan. Metamorfose is een sleutelbegrip in de surrealistische beweging en weerspiegelt de transformerende kracht van dromen.
3. De volharding van het geheugen zinspeelt op de invloed van de wetenschappelijke vooruitgang tijdens Dali’s leven. Het grimmige maar droomachtige landschap weerspiegelt een Freudiaanse nadruk op het droomlandschap, terwijl de gesmolten horloges kunnen verwijzen naar Einsteins Relativiteitstheorie, waarin de wetenschapper verwijst naar de vervorming van ruimte en tijd.
4. De zakhorloges zijn niet de enige verwijzingen naar tijd in het schilderij. Het zand verwijst naar het zand van de tijd en zand in de zandloper. De mieren hebben zandlopervormige lichamen. De schaduw die over het tafereel valt, suggereert het voorbijgaan van de zon, en de oceaan in de verte suggereert wellicht tijdloosheid of eeuwigheid.
5. Het schilderij, dat Dali in 1931 voltooide, is al meer dan 80 jaar te zien in het Metropolitan Museum of Art in New York City, nadat het in 1934 door een anonieme opdrachtgever werd geschonken.
6. Drie van de klokken op het schilderij kunnen het verleden, het heden en de toekomst symboliseren, die alle subjectief en voor interpretatie vatbaar zijn, terwijl de vierde klok, die met het gezicht naar beneden en onvervormd ligt, de objectieve tijd kan symboliseren.
7. Het ei dat op de verre oever ligt, staat symbool voor het leven, dat net als de herinnering de potentie heeft om te blijven bestaan, ondanks de onderbreking of vervorming van de tijd. Het ei belichaamt ook de obsessie van de kunstenaar met de juxtapositie van hard en zacht tijdens zijn surrealistische periode.
8. De insecten in “The Persistence of Memory”, een vlieg op de ene wijzerplaat en de mieren op de klok met de wijzerplaat naar beneden, duiden op dood, desintegratie en/of een parasitaire relatie met de tijd.
9. Dali’s schilderij combineert drie kunstgenres: het stilleven, het landschap en het zelfportret. Een enigszins vergelijkbaar zelfportret komt voor in een eerder werk van Dali, getiteld The Great Masturbator. In De volharding van het geheugen lijkt de figuur echter dood te zijn of te slapen.
10. De afgebroken tak in het schilderij, die kunstkenners in de context van andere kunstwerken van Dali identificeren als een olijfboom, vertegenwoordigt de ondergang van de oude wijsheid en de dood van de vrede, en weerspiegelt het politieke klimaat tussen de twee wereldoorlogen en de onrust die leidde tot de Spaanse Burgeroorlog in Dali’s geboorteland.