Een paar regels eerder beschrijft de Diccionario mestizaje als het kruisen van verschillende rassen. Maar het woordenboek negeert de ingewikkelde details van identiteit, een opvallende afwezigheid gezien het feit dat mestizo tegenwoordig een modewoord is dat wordt gebruikt door miljoenen mensen in Mesoamérica, van het zuiden van Mexico tot Centraal-Amerika, een regio die in precolumbiaanse tijden veelzijdige culturen omvatte met een gemeenschappelijk agrarisch, religieus, technologisch en economisch leven. Een nieuwe documentaire, When Worlds Collide, biedt een geschikte gelegenheid om te mediteren over de rekbaarheid van het woord. De film, gepresenteerd door Rubén Martínez, verkent de wisselvalligheden van het begrip en de boodschap is duidelijk: de ontmoeting tussen de Oude en de Nieuwe Wereld in het annus mirabilis 1492 dwong niet alleen de Amerika’s tot een voortijdige moderniteit, maar gaf ook een nieuwe vorm aan de etnische, politieke, economische, spirituele en culinaire contouren van Europa.
Maar wat zijn de betekenissen van mestizo? Wie wordt met de term aangeduid? Hoe investeren regeringen in de betekenis ervan? Welke epistemologische oorlogen zijn er omheen gevoerd? En hoe wordt het woord begrepen in de Verenigde Staten, waar het een nieuw leven lijkt te hebben gekregen?
De mensen in Meso-Amerika zien zichzelf op een manier die hen onderscheidt van de rest van het halfrond. Hoewel Afrikaanse slaven een belangrijk raciaal ingrediënt vormden in de mengelmoes, zijn de dominante groepen, zoals Diccionario het stelt, de Iberiërs en de inheemsen. De verovering was een snelle, succesvolle militaire onderneming: Hernán Cortés arriveerde met een paar honderd man in Tenochtitlán, het huidige Mexico-Stad, in 1519, en binnen een generatie overheerste de Spaanse cultuur, wat resulteerde in een hybride beschaving, deels Europees, deels Mexica, Maya, Olmec, Tolteek en andere varianten.
Mestizo vervult talrijke betekenisruimtes. In Spanje hoor ik het woord gebruikt worden om, niet vleiend, te beschrijven wat mensen sudacas noemen, immigranten uit Zuid-Amerika.
De documentaire suggereert dat kruisbestuiving het landschap van de Amerika’s opnieuw vorm gaf, en ook de manier waarop Spanjaarden, en bij uitbreiding andere Europeanen, tegen dingen aankijken. Beginnend met de ondernemende Columbus, werden niet alleen Indianen naar de Oude Wereld gebracht als indentured species, maar ook goud en koper, en tomaten, chocolade en maïs werden meegebracht.
Mestizo is de kern van het Mexicaans Spaans en wordt in Mexico en door Mexicanen veel meer gebruikt dan in enige andere nationale gemeenschap, maar het heeft ook andere betekenissen, zoals wanneer Filippino’s het gebruiken voor individuen die gemengd inheemse Austronesische of andere buitenlandse afstamming hebben. Vaak wordt de term een synecdoche om het Spaanse, het Franstalige en het Engelstalige Amerika mee aan te duiden. Het halfrond, zou men kunnen zeggen, is een allegaartje. Maar is dat niet een eigenschap van de hele wereld, zijn warrige aard, dingen die hun plaats en tijd hebben, met fusie als de beat? Is deze regio meer een verzameling dan bijvoorbeeld de Verenigde Staten?
Termen die met mestizo concurreren zijn in zwang, van jíbaro in Puerto Rico tot ladino in Ecuador, maar geen van alle betekenen ze hetzelfde. Hun connotaties in de geschiedenis kunnen zelfs diametraal verschillend zijn. In ieder geval heb ik een bevriende Chinees-Cubaanse kunstenaar en ken ik een Peruaanse politicus uit Cuzco die in Los Angeles woont, die zichzelf beiden als mestiezen omschrijven.
Hoewel de term synoniem is met synthese, kan hij niet zonder onderscheid worden gebruikt. Zo hoorde ik onlangs dat Harry Potter and the Half-Blood Prince, het zesde deel van de saga, bij de vertaling in het Spaans Harry Potter y el príncipe mestizo zou heten. Maar de uitgever dacht dat een van de personages verkeerd zou kunnen worden opgevat als afkomstig uit Meso-Amerika, dus werd de titel veranderd in Harry Potter y el misterio del príncipe (Harry Potter en het mysterie van de prins). Het woord betekent dus samensmelting in een specifieke context: Latijns Amerika. (Toevallig was Mestizo in de Griekse mythologie de naam van een van de dochters van de Titanen Oceanus en Tethys.)
Het woord mestizo in het zestiende-eeuwse Spaans verwees soms naar buitenechtelijk geboren kinderen, waardoor het werd verenigd met de term bastaard. In de koloniale periode, toen het kastensysteem tot stand kwam, betekende het zijn van een bastaard dat de eigen genealogische stroom twijfelachtig was. In de Spaanse wereld werd de nadruk gelegd op zuiver bloed als bewijs van casticismo, authentieke Iberische afstamming. Sor Juana Inés de la Cruz bijvoorbeeld, een Mexicaanse non en ontegenzeggelijk de beste Spaanstalige dichteres van de zeventiende eeuw, die buitenechtelijk werd geboren, moest waarschijnlijk haar toevlucht zoeken tot een klooster om aan rechtmatigheidskwesties te ontkomen.
Het duurde lang voordat het idee van bastaardschap veranderde van een denigrerend concept in een concept dat alternatieve vormen van trots, waardigheid en zelfrespect aanduidde. In 1810, toen Miguel Hidalgo y Costilla en José Maria Morelos y Pavón, samen met andere priesters en activisten in Nieuw-Spanje, de strijd voor de onafhankelijkheid van Mexico van Spanje begonnen, stond de mestizo een nieuwe start te wachten. Men hoefde zich niet langer te schamen voor het feit dat de meerderheid van het land een bijproduct was van Iberische en inheemse miscegenatie, van gehuwde en ongehuwde paren. Het koloniale kastensysteem had een uitgebreide taxonomie die españoles, criollos, mestizos, indios, mulatos, zambos en negros omvatte, waarbij de mestizos groter waren dan alle andere groepen bij elkaar opgeteld. Tijdens de eerste veldslag in de vrijheidsoorlog droeg pater Hidalgo y Costilla een vlag met daarop een afbeelding van La Virgen de Guadalupe, een icoon dat nauw verbonden is met deze sensibiliteit. Zij is een Mexicaanse Maagd Maria, een goddelijke mestiza omgeven door een aureool en gekleed in een groene tuniek en met haar handen in gebed. Haar beeltenis is tegenwoordig alomtegenwoordig, en de natie verstaat zichzelf als el pueblo guadalupano, het Guadalupese volk.
De cinematografie van When Worlds Collide is opvallend, met name het gedeelte waarin La Virgen aan bod komt. Het vertelt het anekdotische verhaal van Juan Diego, een indio (Indiaan) – zijn naam in het Nahuatl was Cuauhtlatoatzin – die een Mariavisioen kreeg waarin de Maagd aan hem verscheen op de Tepeyac-heuvel, nabij Mexico-Stad, in 1531. Haar verzoek aan een indiaan om namens haar een boodschap van liefde over te brengen aan de bisschop van Mexico, Juan de Zumárraga, spreekt overvloedig van een barmhartige moederfiguur die alle Mexicanen in haar hart sluit. Zij is de ultieme indicator van syncretisme, de verzoening van tegenstrijdige geloofsmodellen.
Mexico was het eerste land in Latijns-Amerika dat autonoom werd, waarmee een domino-effect op gang kwam dat zou voortduren tot ver in de twintigste eeuw. De onafhankelijke regering schilderde de geschiedenis van het land af als mestizo-gedreven. In de eerste helft van de twintigste eeuw, de muurschilderingen van Los Tres Grandes, Diego Rivera, José Clemente Orozco, en David Alfaro Siqueiros, is mestizaje het leidmotief: Het verleden wordt afgebeeld als een botsing van beschavingen, en het heden als een poging tot evenwicht. In die tijd ontstaat, deels als reactie op de verbreiding van de psychoanalyse, een debat onder intellectuelen over de diepte en complexiteit van de Mexicaanse psyche. Denkers als José Vasconcelos, Samuel Ramos, en Octavio Paz hebben hieraan deelgenomen, ieder in zijn eigen ritme, waarbij het ideologische doel van mestizaje op het spel stond.
Vasconcelos is misschien wel de meest invloedrijke figuur op dit gebied. Hij was een productief, zij het ongeorganiseerd filosoof, wiens politieke carrière een periode als minister van onderwijs en een mislukte campagne om president te worden omvatte, en hij schreef The Cosmic Race in 1925. Dit onsamenhangende reisboek voor delen van Latijns-Amerika begint met een lang essay genaamd “Mestizaje,” waarin Vasconcelos een bizar, essentialistisch, futuristisch – en beslist onwetenschappelijk – beeld schetst van de rassenvermenging in de wereldgeschiedenis. Hij suggereert dat het bronzen ras de wereld zal veroveren. Dit kosmische ras, dat in Mexico en Midden-Amerika leeft, is goedaardig, vreedzaam, op de toekomst gericht en het resultaat van gemengde huwelijken die in de koloniale periode zijn ontstaan. In een tijd waarin rassentheorieën in opkomst waren, culminerend, ongeveer een decennium later, in Hitlers opvatting van Arische superioriteit, legde Vasconcelos de zwaarte bij een andere kleur, brons, als metafoor voor een gemengde etniciteit.
Samuel Ramos, in plaats daarvan, keek in zijn boek Profile of Man and Culture in Mexico uit 1934 naar de peladito, de onderdrukte mestizo die rondkomt van een paar pesos, als het embleem van de ziel van de natie. Hij bestudeerde zijn psychologische trekken en zijn relatie met het gezag (God, regering en jefe) om een etnografische beoordeling te geven. Octavio Paz ging verder waar Ramos ophield in zijn klassieke studie The Labyrinth of Solitude. Daarin bespreekt Paz, zonder de knipoog naar Sigmund Freud die Ramos maakte, de houding van Mexico ten opzichte van werk, familie, natuur en taal. Ramos en Paz gebruiken de term mestizo niet op de manier zoals Vasconcelos dat doet. Hoewel ze er voortdurend naar verwijzen, wordt het in hun collectieve portret gebruikt om andere categorieën aan te duiden, bijvoorbeeld pachuco in het geval van Paz om Mexicanen in Los Angeles te beschrijven die “de uitersten van la mexicanidad,” of Mexicaan zijn geworden.
Het werk van deze drie intellectuelen werpt een onvermijdelijke vraag op die cruciaal is voor het begrijpen van de caleidoscoop waardoor mestizo wordt bekeken. Het is de literaire elite, meestal afkomstig uit de midden- en hogere klasse, die het woord heeft omarmd als een waardevol instrument om politiek en cultuur in Mexico en in andere delen van het Amerikaanse continent te begrijpen. Het volk voelt zich verbonden met het begrip, maar men hoort het vaker spreken onder de geschoolden dan onder de gewone mensen. La raza, het ras, is een stijlfiguur in het Mexicaans straat-Spaans die verwijst naar de massa. Andere uitdrukkingen, die niet altijd gemakkelijk te vertalen zijn, zijn el naco, la prole, en el pueblo. Dergelijke voorkeuren suggereren dat, hoewel Mexico zijn sediment inderdaad als mestizo beschouwt, de kneedbare term een constructie is die door de media en de regering wordt uitgebuit om de natie, van binnen en van buiten, een weloverwogen, gemakkelijk te verpakken gevoel van identiteit te geven. Deze identiteit wordt vervolgens aan toeristen verkocht via films, literatuur, musea, ansichtkaarten en ander promotiemateriaal.
In de populaire cultuur wordt de Mexicaanse psyche het best vertegenwoordigd door een aantal komieken. De belangrijkste is Mario Moreno, beter bekend als Cantinflas, die Charlie Chaplin zag als zijn equivalent in de Spaanssprekende wereld. Cantinflas zag Chaplins zwerver als zijn dubbelganger in het Engelstalige rijk. De vergelijking gaat maar tot op zekere hoogte op, want Chaplins films behoren tot het stille tijdperk, terwijl de humor van Cantinflas afhangt van zijn chaotische spraak, die onder Spaanstaligen tot op de dag van vandaag wordt herkend als el arte de cantinflear, de kunst om zin te maken uit onzin. Moreno maakte tientallen films waarin Cantinflas centraal stond, zijn peladito, om Ramos’ typologie te gebruiken, een snuggere, werkloze stadsbewoner, die altijd in de problemen zit. Moreno zelf was mestizo, net als Cantinflas en dus de miljoenen mensen in het publiek die hem aanbidden om de vindingrijkheid waarmee hij voortdurend het onheil in de ogen kijkt.
Toch kan Cantinflas zichzelf in scène na scène omschrijven als een happy-go-lucky kerel, nooit als een mestizo. Nogmaals, die identiteit wordt geïmpliceerd, niet uitgesproken in zijn avonturen. De tweede koning van de mestizo komedie is Tin-Tan, een lieveling van de pachucada, de Mexicaans-Amerikaanse bevolking in Californië, Texas, en andere delen van de Verenigde Staten. Tin-Tan trok zich niets aan van de literaire elite die nadenkt over mestizaje, maar hij hield Octavio Paz aan zijn woord en maakte “extreme Mexicanness” het doelwit van gelach in talrijke films. In zijn taalgebruik gebruikt hij voortdurend Spanglish, op zich al een hybride taal.
En de derde is Roberto Gómez Bolaños, alias Chespirito, een legendarisch acteur die, toen de Mexicaanse filmindustrie achteruitging en de TV steeds aantrekkelijker werd, een keur aan antihelden creëerde voor het kleine scherm, van El Chavo del Ocho, een kleine jongen die altijd met zijn buren speelt in een lagere klasse vecindad, de patio van een woonproject in Mexico City, tot El Chapulin Colorado, een rode krekel met superkrachten die altijd klaar staat om gewone mensen te helpen.
Over superhelden gesproken, er is Rodolfo Guzmán Huerta, die een luchador speelt, een worstelaar die El Santo heet. Deze serieuze worstelaar, die altijd zijn kenmerkende zilveren masker draagt, steunt la raza tegen buitenaardse wezens, gekke wetenschappers, en bedrijfsschurken. Dit zijn allemaal integrale types van de mestizo-mythologie, geliefd in Mexico en in de hele Spaanstalige wereld.
Intrigerend genoeg heeft het gesprek over mestizaje diepe wortels in de Verenigde Staten, waar de Mexicaans-Amerikaanse bevolking de dertig miljoen overschrijdt en waar de Mexicaanse diaspora zijn basis ver buiten het zuidwesten heeft, van het platteland tot de grote steden. (Een op de vier Mexicanen woont ten noorden van de grens.) Mestiezen hebben in los Estados Unidos hun sporen achtergelaten sinds de christelijke misiones in Texas, Californië en langs de kust van de Stille Oceaan werden opgericht. Het Verdrag van Guadalupe Hidalgo in 1848, na de Mexicaans-Amerikaanse oorlog, heeft grote delen van het grondgebied en de bewoners ervan overgedragen van Mexicaanse naar Amerikaanse handen. En de revolutie van 1910, geleid door Pancho Villa en Emiliano Zapata, enige tijd later gevolgd door het Bracero Programma, verhoogde de demografische aanwezigheid van mestiezen aan deze kant van de scheidslijn.
Het besef van een mestiezengevoeligheid kreeg in de V.S. echter geen vaste voet aan de grond, althans niet in het publieke debat, tot het tijdperk van de Burgerrechten, toen El Movimiento, de Chicano-beweging, de nadruk legde op een essentialistisch collectief geweten. De term Chicano zelf, die etymologisch gezien ver afstaat van mestizo, is er in cultureel opzicht nauw mee verbonden: Een Chicano, in de jaren zestig, was een mestizo met een verlangen naar zelfbeschikking. Politieke activisten en arbeidersleiders als César Chávez, Dolores Huerta, Reies López Tijerina, en Rodolfo “Corky” Gonzales legden een verband tussen de Maagd van Guadalupe, de gemengde genealogische en culturele achtergrond, en een gevoel van etnische trots met een mestiezenidentiteit die zich uitkristalliseerde als een mechanisme van zelfbeschikking.
it de Chicano-beweging kwam een theologie voort, een pedagogische benadering die aandrong op de opening van Chicano-studieprogramma’s, een politieke alertheid en de overtuiging dat mestizaje niet alleen als een raciale term moest worden gezien, maar als een unieke kijk op het zelf. In de loop van de tijd hebben verschillende denkers over deze visie nagedacht. Sommigen waren direct verbonden met El Movimiento, zoals Gloria Anzaldúa, wier feministische boek uit 1987, Borderlands/La Frontera: The New Mestiza, nieuwe inzichten bood in de aanpasbaarheid van de term mestiza. Voor Anzaldúa betekende het een uitdagend leven, in de overtuiging dat een hybride leven perfect geschikt is voor onze veranderende tijden. Een andere Engelstalige essayist die zich tot het woord aangetrokken voelt, is Richard Rodriguez. Hij heeft een trilogie van boeken geproduceerd, waaronder Brown: The Last Discovery of America, waarin hij suggereert dat mestizaje eigenlijk een heel bruikbare categorie is om te begrijpen hoe de Verenigde Staten de afgelopen decennia multicultureel zijn geworden.
De transformerende kracht van de Latino-minderheid, de grootste en snelst groeiende in onze pluralistische Verenigde Staten, heeft een effect gehad op dit debat. In hogescholen in het hele land maakt het begrip mestizaje deel uit van het leerplan in cursussen over Latijns-Amerika. Een meerderheid van de Mexicaans-Amerikanen zijn mestiezen, en Mexicaans-Amerikanen zijn tegenwoordig ook Latino’s. Niet alle Latino’s zijn echter Mexicaans-Amerikaans. Aan de ene kant dwingt de mestiezenmentaliteit een deel van de Mexicaans-Amerikanen zichzelf te zien als afgescheiden van andere Latino’s, hoewel zij, zoals in het geval van Anzaldúa, het concept mestizaje doorlaatbaar genoeg maken om hen te dienen als platform om zich te verhouden tot andere gekleurde mensen. Aan de andere kant zijn er mensen, waaronder Rodríguez, die suggereren dat mestizaje niet langer een term is die alleen een individuele groep definieert. Het is universeel geworden. Door de kruisbestuiving die het land in zijn geheel definieert, zijn we nu allemaal mestiezen, of je nu uit Bogotá, Beiroet of Jakarta komt.
Kortom, het Diccionario denkt misschien dat een mestiezen een persoon of cultuur is die uit verschillende rassen is geboren, maar het is iets veel groters en toch minder tastbaars: een gemoedstoestand.