Guinguette Marais Poitevin

Wat is emotionele verwaarlozing?

Emotionele verwaarlozing is een onderwerp dat zelden wordt besproken, zelfs niet door psychologen, en de meeste mensen zouden het niet als een probleem herkennen. Emotionele verwaarlozing wordt zo gemakkelijk verkeerd begrepen omdat, anders dan bij emotionele of fysieke mishandeling waarbij sprake is van een aanwijsbare negatieve actie, emotionele verwaarlozing in feite een gebrek aan actie is. Kort gezegd komt emotionele verwaarlozing erop neer dat iemand niet adequaat reageert op de emotionele behoeften van een ander.

Dr. Jonice Webb omschrijft het beknopt als volgt: “Emotionele verwaarlozing is het falen van een ouder om te handelen. Het is een verzuim om de gevoelens van een kind op te merken, er aandacht aan te besteden of er op de juiste manier op te reageren”. Emotionele verwaarlozing is niet iets dat gebeurt, maar iets dat niet gebeurt. Dit maakt het een moeilijk begrip om te begrijpen en te bespreken omdat emotionele verwaarlozing ongrijpbaar is. Het is gemakkelijk om de schadelijke handelingen van een ouder die schreeuwt, slaat of kritiek geeft te identificeren, maar veel moeilijker om de verkeerde handelingen van een ouder aan te wijzen die nalaat om in bepaalde behoeften te voorzien.

Emotionele verwaarlozing komt ook voor in volwassen relaties tussen intieme partners. Hoe vaak heb je mensen niet horen zeggen: “Hij/zij is emotioneel niet beschikbaar of afwezig”? Emotionele verwaarlozing is het tegenovergestelde van emotionele afstemming. Wanneer een stel emotioneel op elkaar is afgestemd, ervaren zij emotionele verbondenheid en emotionele intimiteit. In een relatie of huwelijk is er sprake van emotionele verwaarlozing wanneer een partner consequent nalaat om de gevoelens van een partner of echtgenoot op te merken, er aandacht aan te besteden en er tijdig op te reageren. In beide gevallen heeft dit verstrekkende negatieve gevolgen voor de relatie.

Als mensen zijn we relationele wezens. Hoewel je niet kunt wijzen op het specifieke gedrag van je ouders of partner waardoor je je niet geliefd voelt en je gevoel van eigenwaarde wordt aangetast; niet worden opgemerkt, verzorgd, of gereageerd op de juiste wijze en in een tijdig heeft invloed op zowel kinderen als volwassenen. Onbedoeld spreekt het gebrek aan aandacht en reactie boekdelen – je gevoelens en emotionele behoeften doen er niet toe. Bij kinderen vertaalt zich dat in ‘je doet er niet toe’ en bij volwassenen in ‘je behoeften/je doet er niet toe’.

Emotionele verwaarlozing komt veel voor. Het gebeurt in de meerderheid van de gezinnen in de huidige drukke levensstijl en maatschappij. De meeste ouders houden van hun kinderen. De meeste volwassenen houden van hun partners. Dit gaat niet over liefde of het gebrek aan liefde. Het gaat erom dat we ons bewust worden van iets waarvan we ons misschien niet bewust zijn, en dat we ernaar handelen.

Als psychologen en relatiebegeleiders zien we veel individuen, paren en gezinnen die lijden onder de gevolgen van emotionele verwaarlozing. Goede mensen van alle leeftijden met een leegte in hun leven, verlangend naar die onzichtbare emotionele aandacht.

Hoe emotionele verwaarlozing kinderen beïnvloedt

Emotionele verwaarlozing kan gebeuren in de meest voorkomende gezinssituaties. Stel je voor dat Thomas boos thuiskomt van school, driftbuien heeft, aandacht zoekt en ruzie maakt met zijn broertje of zusje. Het is gemakkelijk voor een gestreste of drukke moeder om niet op de juiste manier te reageren. Mama kan het gedrag van Thomas oppervlakkig bekijken en bijvoorbeeld boosheid en driftbuien gewoon als vermoeidheid, ‘ondeugendheid’ of opstandigheid zien, zodat Thomas naar zijn kamer wordt gestuurd om een time-out te nemen.
Moeders emotionele onoplettendheid, het niet opmerken (accuraat interpreteren en begrijpen), niet aanwezig zijn (troosten, kalmeren) en niet adequaat reageren (Thomas helpen begrijpen) betekent dat Thomas een cruciale leerachterstand oploopt – hoe hij zijn gevoelens en gedragingen kan begrijpen. Thomas mist ook de ervaring van empathie van mama, wat zijn vermogen om empathie te ontwikkelen voor zichzelf en anderen om hem heen belemmert. Na verloop van tijd leert Thomas dat zijn gevoelens ofwel irrelevant zijn, er niet toe doen of slecht zijn. Hij leert zijn gevoelens en emoties te onderdrukken of er afstand van te nemen, met weinig of geen begrip voor die gevoelens en emoties. Zijn gedrag zal escaleren of hij zal zich terugtrekken en zich afsluiten. Als kinderen opgroeien in een omgeving van emotionele verwaarlozing, internaliseren ze vaak dit verwaarlozende gedrag en worden ze als volwassenen emotioneel losgekoppeld.

Van bepaalde soorten opvoedingsstijlen is de kans groter dat ze resulteren in emotionele verwaarlozing. Autoritaire ouders zijn meer geïnteresseerd in de vraag of hun kinderen instructies opvolgen dan in hoe kinderen zich voelen of wat ze nodig hebben. Perfectionistische ouders stellen extreem hoge verwachtingen aan cijfers en andere prestaties, met weinig empathie voor de ongrijpbare details van de emotionele status van kinderen. Ouders die toegeeflijk of “laissez-faire” zijn, hebben de neiging om zich zo afzijdig te houden dat ze niet meer betrokken zijn bij het emotionele leven van hun kinderen. Narcistische ouders, bij wie hun eigen behoeften centraal staan, verhinderen dat kinderen leren hun eigen gevoelens te herkennen.

Andere ouders kunnen door omstandigheden gedwongen zijn om emotioneel afwezig te zijn in het leven van hun kind als gevolg van een echtelijk conflict, echtscheiding, depressie of angst, ziekte, overwerk, of andere levensuitdagingen. Soms kan dit leiden tot emotionele parentificatie – wanneer een kind de behoefte voelt om aan de emotionele behoeften van de ouders en broers en zussen te voldoen. In de meeste gevallen beseffen ouders die als kind emotioneel verwaarloosd werden, niet dat ze hun kinderen emotioneel verwaarlozen. Hoe zouden zij? Ouders kunnen bijvoorbeeld geen troost of kalmte bieden als ze zelf niet hebben ervaren getroost of gekalmeerd te worden in tijden dat ze van streek waren.

Emotionele verwaarlozing kan een verrassend fysiologisch effect hebben op onze zich ontwikkelende hersenen in de kindertijd. Wanneer kinderen regelmatig worden verwaarloosd of aan andere ontberingen worden blootgesteld, zijn ze vatbaar voor een ‘toxische stressrespons’ die de normale ontwikkeling in de hersenen en andere organen schaadt. Met name belangrijke uitvoerende hersenfuncties, zoals zelfbeheersing, geheugen en het vermogen om de aandacht op de juiste manier te verleggen, zijn aangeleerde vaardigheden die moeten worden ondersteund door de opgroeiende omgeving van een kind. Giftige stress verstoort de ontwikkeling van deze vaardigheden en maakt het ook moeilijk voor kinderen om het vermogen tot zelfbeheersing in moeilijke omstandigheden te verwerven. Dit gebrek aan ontwikkeling zal een kind tot in zijn volwassenheid blijven belemmeren. Emotionele verwaarlozing in de kindertijd is vaak de oorzaak van veel ongediagnosticeerde leerstoornissen bij volwassenen. Helaas groeien deze volwassenen op met het idee dat ze niet goed genoeg zijn of dat er iets mis met hen is, dat ze zich ergens voor moeten schamen.

Kinderen van emotionele verwaarlozing als volwassenen

De symptomen van emotionele verwaarlozing worden over het algemeen niet herkend totdat ze in de jongvolwassenheid beginnen op te treden. Volwassenen die als kind zijn blootgesteld aan emotionele verwaarlozing hebben vaak wel problemen, maar zijn zich niet bewust van de oorsprong ervan. Zij hebben de neiging te worstelen met de vraag wie zij zijn, wat zij van zichzelf verwachten en wat anderen van hen verwachten. Bijvoorbeeld, een klassieke pianist kan technisch briljant zijn, maar op een of andere manier slaagt zijn muziek er niet in anderen te ontroeren. En een hoog presterende CEO, expert op zijn gebied en intellectueel superieur (IQ) scoort laag op emotionele intelligentie (EQ).

Een aantal van de tekenen bij volwassenen zijn:

• Moeite met het identificeren of uiten van gevoelens
• Gemakkelijk in verlegenheid gebracht en vatbaar voor schuld- en schaamtegevoelens
• Misvermogen om zich in te leven
• Moeite om anderen te vertrouwen
• Zeer oordelend/kritisch of verwijtend over zichzelf en anderen
• Vaak voorkomende gevoelens van bezorgdheid, overmatige angsten en ontevredenheid
• Het gevoel mensen te moeten behagen
• Moeite met het vragen om hulp of steun
• Zelfgerichte boosheid en boosheid op anderen
• Het gevoel een bedrieger te zijn, zich te verbergen achter een masker; of zich niet verbonden voelen met zichzelf
• Perfectionisme met acute gevoeligheid voor gevoelens van mislukking
• Gevoeligheid voor gevoelens van afwijzing
• Door anderen gezien als afstandelijk, afstandelijk of arrogant
• Doorgaande gevoelens van leegte, ongelukkig zijn of gebrek aan vreugde

Het onderdrukken van emoties of niet verbonden zijn met emoties heeft lichamelijke gevolgen waar velen niet van op de hoogte zijn. Het verhoogt de stress op ons lichaam en verhoogt de kans op hartaandoeningen en diabetes. Het tast ons immuunsysteem aan en stelt ons meer bloot aan ziekte, stijve gewrichten en botzwakte. Recent onderzoek toont ook een sterk verband aan tussen het vermijden van emoties of het afgesloten zijn van emoties en een slecht geheugen. Mensen die regelmatig hun emoties onderdrukken, kunnen het moeilijk vinden om met anderen te communiceren. De eerder genoemde Thomas kan opgroeien met problemen in het oppikken van sociale signalen, verbaal en non-verbaal in dagelijkse gesprekken, waardoor hij zich buitengesloten kan voelen of misverstanden kan krijgen in sociale settings.

Emotionele verwaarlozing in intieme relaties met volwassenen

Emotionele verwaarlozing heeft een sterke invloed op de kwaliteit en de levensduur van intieme relaties met volwassenen. Helaas komt emotionele verwaarlozing ook veel voor.

Paren gaan vaak naar relatietherapie omdat ze hun communicatievaardigheden willen verbeteren. Hun frustraties hebben een soortgelijk thema: ze kunnen hun meningsverschillen of conflicten niet oplossen, omdat die telkens weer de kop opsteken. Dit is grotendeels te wijten aan het feit dat partners emotionele signalen missen en niet op tijd opmerken, aanwezig zijn en reageren. Bovendien, wanneer een of beide partners regelmatig emoties vermijden, eindigen ze simpelweg in intellectuele argumenten die zich richten op de feiten in plaats van op de meer kwetsbare emoties die worden opgeroepen.

Hier volgt een basisvoorbeeld. Jane had een lange en moeilijke dag op kantoor, omdat ze had gehoord dat binnenkort een aantal mensen zou worden ontslagen. Toen ze bij haar man Mark in de auto stapte, was het eerste wat ze zei dat ze bang was dat ze haar baan zou verliezen. Jane keek vervolgens naar de tijd en voegde eraan toe dat ze bang was dat hun kindermeisje boos zou worden als ze weer te laat waren. Ondertussen was Mark vrolijk en opgewonden en wilde hij vertellen hoe hij een geweldige beoordeling voor het jaar had gekregen. Jane vroeg Mark: ‘Heb je me gehoord?’ In plaats van Jane’s nieuws over het mogelijke verlies van haar baan te erkennen, antwoordde Mark: ‘Oké, ik zal sneller rijden. Mark zag toen de boze blik op Jane’s gezicht en voordat ze nog een woord kon uitbrengen, snauwde hij defensief: ‘Wat is jouw probleem?’ Jane voelde zich niet gesteund en alleen in haar zorgen.

Of Mark het nu bedoelde of niet, zijn gedrag was emotioneel verwaarlozend. Hij slaagde er niet in Jane’s gevoelens van bezorgdheid en ongerustheid op te merken, er aandacht aan te schenken en er passend op te reageren. Bovendien bood hij zijn eigen gevoelens van opwinding over zijn eigen baan aan op een moment dat Jane zijn steun en geruststelling nodig had. Zijn aanbod om sneller te rijden kwam misschien tegemoet aan de behoefte van de nanny, maar er was geen aandacht voor de gevoelens en emotionele behoeften van Jane. Tot slot, toen hij Jane’s gezicht zag, gedroeg hij zich defensief en duwde Jane’s behoefte aan geruststelling en troost verder weg.

Een andere vorm van emotionele verwaarlozing is de ‘stille behandeling’. Wanneer een partner zich emotioneel terugtrekt in stilte, kan men zeggen dat hij/zij de ander manipuleert om zijn/haar gedrag te veranderen of de andere partner straft voor een vermeende misstap. Helaas kan de ‘zwijgbehandeling’ op de fysiologie van de volwassen partner hetzelfde effect hebben als emotionele verwaarlozing op een opgroeiend kind.

Zelfs als volwassenen zijn onze hersenen er op ingesteld om dit soort emotionele tegenwerking te interpreteren als afwijzing. Afwijzing is pijnlijk. In feite activeert dit soort ervaring dezelfde pijnreceptoren in de hersenen die worden geactiveerd door lichamelijk letsel. Gevoelens van afwijzing en verlatenheid sturen een signaal naar het amygdala deel van onze hersenen dat intense angst triggert – angst dat we niet goed genoeg zijn, onaanvaardbaar of niet geliefd. Op zulke momenten hebben we onze partner het hardst nodig. Helaas, als onze partner niet tijdig opmerkt, aanwezig is en reageert, beginnen we ons na verloop van tijd onzeker en onveilig te voelen in de relatie. We krijgen het gevoel dat we niet op onze partner kunnen vertrouwen.

Is er sprake van emotionele verwaarlozing in uw relatie? Enkele tekenen van emotionele verwaarlozing in volwassen relaties

• Je ‘go to’-persoon is een vriend of ander in plaats van je partner
• Onduidelijkheid over wat je partner van je wil
• Gevoel ‘alleen’ te zijn in je relatie
• Geen zin in sociale activiteiten als je partner
• Geen zin in sociale activiteiten als je partner
• zin om als stel sociale activiteiten te ondernemen
• Voorkeur voor perioden van eenzaamheid boven tijd met partner
• Moeite om zichzelf te kalmeren bij stress of conflicten
• Je partner sluit zich af of trekt zich terug als je problemen aankaart
• Voorkeur voor ‘afstomping’, of het negeren en onderdrukken van je gevoelens
• Gemakkelijk overweldigd; gevoel van hulpeloosheid/machteloosheid
• Excessieve gevoelens van behoefte om uw partner, financiën enz. te controleren
• Het ervaren van consistente gevoelens van er niet bij horen wanneer u met familie en vrienden bent
• De neiging om plannen uit te stellen, d. w. z.e., kinderen krijgen, reizen, lange termijn doelen stellen
• Het gevoel dat je niet jezelf kunt zijn bij je partner

Net zoals het een functie van ouders is om emotionele afstemming en emotionele responsiviteit te bieden, is het noodzakelijk voor onze partner om emotionele verbinding te bieden voor een gezonde relatie. Onze behoeften om opgemerkt en verzorgd te worden zijn natuurlijke gehechtheidsbehoeften. Mensen groeien nooit uit de behoefte aan een significante andere om onze rug.

Als relatie- en huwelijkstherapeut stel ik vaak vragen over de achtergrond van elke partner. Veel stellen zeggen dat ze een perfecte jeugd hebben gehad. Sommigen zeggen zelfs dat ze zich weinig verontrustende voorvallen herinneren. Aan de andere kant uiten ze diepe gevoelens van onbegrip, van druk of overweldiging door de eisen van hun partner. Ze beschrijven angst of depressie en angst voor afwijzing of verlating. Als ik het koppel leer kennen, ontdek ik onvermijdelijk dat één of beide partners in hun jeugd een vorm van emotionele verwaarlozing hebben meegemaakt. Zelfs in de meest welvarende gezinnen (en soms vooral in de meest welvarende gezinnen, waar kinderen worden gezien en niet gehoord), werd niet voldoende aan de emotionele behoeften van kinderen voldaan.

Emotionele verbondenheid gaat niet alleen over het delen van positieve gevoelens van warmte of genegenheid. Het betekent ook dat wanneer er problemen zijn, je in staat bent om ongemakkelijke gevoelens vast te houden, erop vertrouwend dat je als individu en als koppel van streek kunt raken en toch door de problemen heen kunt werken met je gevoel van eigenwaarde en de relatie intact. Emotionele verbondenheid houdt in dat we de tedere, rauwe en kwetsbare delen van onszelf delen, zoals gevoelens van eenzaamheid, angst voor onze eigen tekortkomingen, en onze grootste angst – afwijzing en verlating.

Sommige paren kunnen jarenlang in een ongelukkige relatie of huwelijk zitten door emotionele verwaarlozing, zonder dat ze precies begrijpen waarom ze ongelukkig zijn. Daar is een goede reden voor. Er zijn geen duidelijke tekenen van emotionele verwaarlozing. In gewelddadige relaties (fysiek of emotioneel) zijn de tekenen duidelijk omdat het gedrag van de overtredende partner openlijk is. Maar omdat emotionele verwaarlozing inhoudt dat er niets wordt ondernomen, is het verborgen, onzichtbaar voor het ongetrainde oog of oor. Een emotioneel verwaarlozende partner of echtgenoot die je niet verbaal bekritiseert of aanvalt; die niet klaagt of je kleineert; die niet in woede uitbarst of je lastig valt; die geen enkele vorm van agressie vertoont. Het is moeilijk om een emotioneel verwaarlozende partner aan te wijzen, want hij/zij doet immers ‘niets verkeerd’. Dit maakt het moeilijker, veel moeilijker, om vast te stellen wat er ontbreekt of mis is in de relatie.

Toevallig heb ik in de jaren dat ik met stellen werk, gemerkt dat het moeilijker is om stellen te helpen die geen ruzie maken. Naar mijn mening is het gebrek aan ruzie ofwel tekenen van emotionele vermoeidheid, trauma of tekenen van emotionele verwaarlozing. Ruzie maken mag dan geen effectieve manier zijn om aan iemands behoeften te voldoen, het is wel een teken van interesse en intentie om contact te maken.

Volwassenen die in hun jeugd emotionele verwaarlozing hebben ervaren, vertonen consistente patronen van terugtrekking uit de stress en conflicten van het dagelijks leven, of dat nu binnen een relatie is of daarbuiten. Zij zoeken hun toevlucht in verslavingen (waaronder overwerken, verdovend gedrag zoals te veel drinken/eten/overmatig sporten, of te veel tijd doorbrengen voor beeldschermen) en zoeken andere eenzame activiteiten om zich in terug te trekken. Ze kunnen ook de neiging hebben om te weinig te presteren, in banen te blijven die ze niet leuk vinden, maar bevriezen omdat ze niet in staat zijn om ethische veranderingen door te voeren. De mensen die een relatie met hen hebben (hun echtgenoot/echtgenote, kinderen of broers en zussen) voelen de emotionele afstand of het gebrek aan aanwezigheid bij hun geliefde.

Soms kunnen volwassenen met emotionele verwaarlozing in de kindertijd zich gedragen als een kind en driftbuien uitlokken in plaats van in staat te zijn tot verbaliseren, vooral als de situatie sterke emoties oproept. Dit is waar emotionele verwaarlozing kan omslaan in emotionele mishandeling. De partner met emotionele verwaarlozing uit de kindertijd begrijpt zijn/haar eigen emoties niet en, omdat hij/zij geen controle meer heeft, reageert hij/zij in destructieve woede.

Emotionele verbondenheid vereist gedragsmatige en fysieke acties, evenals emotionele. Zoenen, aanraken, omhelzen en seks zijn fysieke handelingen die de emotionele band versterken omdat ons lichaam oxytocine produceert – het hormoon dat ons bindt. Een relatie die gekenmerkt wordt door emotionele verwaarlozing laat zien dat je voortdurend faalt om aan de emotionele behoeften van je partner te voldoen. Het hoeft niet per se verwaarlozend te zijn om seks te weigeren na een ruzie met je partner; maar een consistent patroon van nee zeggen tegen seks of erop staan dat aan bepaalde voorwaarden wordt voldaan, kan worden omschreven als emotionele verwaarlozing. Hoe vaak heb je dit gezegde niet gehoord? “Kinderen (of intieme partners) hebben kwaliteitstijd nodig… geen kwantiteit”. Dat is gewoon niet waar. Ze hebben beide nodig. Het een maakt het ander niet goed.

Begrijp als ouders en partners dat u bent uitgekozen of hebt gekozen om de belangrijkste persoon te zijn in het leven van degenen die op u rekenen. En zij rekenen erop dat u ‘komt opdagen’ voor de relatie. Zo simpel is het. Op die manier kan emotionele verwaarlozing worden gezien als het gebrek aan emotioneel ‘opdagen’ voor je dierbaren.

Stel jezelf de volgende vraag – Is je partner je ‘go to’ persoon voor emotionele steun? Of zoek je in plaats van je partner je goede vriendinnen op, je maatjes van de cricketclub, je BFF (beste vriendin voor altijd) of je moeder? Of keer je je naar binnen, ga je in je eigen bubbel om jezelf te troosten, in de overtuiging dat niemand je echt begrijpt en er voor je kan zijn?

Zich alleen voelen is de grootste rode vlag van een emotioneel verwaarlozende partner. Je alleen voelen zit ongemakkelijk als je een partner hebt. Het roept niet alleen zelftwijfel op, maar is ook een voelbare wanverhouding. Aan de ene kant heb je een partner die intelligent is, een goed gevoel voor humor heeft, gul en vriendelijk is, gemeenschappelijke doelen en interesses met je deelt – en toch voel je je nog steeds alleen. Aan de oppervlakte is het een goede relatie, maar het ontbreekt aan emotionele inhoud.

Emotionele verbinding is de ruggengraat van een relatie. Zonder dat, de relatie heeft een holte om het. Deze voosheid heeft de neiging om harder te echoën in tijden van stress of conflict, net wanneer je je partner emotioneel het hardst nodig hebt.

Hoe Counselling & Psychotherapie helpt bij emotionele verwaarlozing

De vele cliënten die ik zie en die getroffen zijn door emotionele verwaarlozing, behoren tot de meest sympathieke en lieve mensen die ik heb ontmoet. En toch voelen ze zich het meest alleen, zelfs wanneer ze omringd zijn door mensen en relaties. Ze zijn bekwaam, het zout der aarde, goede mensen, meestal goed presterende mensen en toch voelen ze zich op de een of andere manier ontheemd, niet verbonden met zichzelf en met anderen. De gemiste stap is het vermogen om emoties volledig te voelen (zichzelf volledig te voelen), hun emoties te begrijpen (zichzelf volledig te begrijpen) om vervolgens de schijnbaar verschillende delen binnenin samen te voegen en zich heel te voelen.

Ouders, uw kinderen zullen u altijd nodig hebben en in hun leven willen, hoe oud ze ook worden. Er is nog steeds tijd om hun gevoelens en emotionele behoeften op te merken, er aandacht aan te schenken en erop te reageren. Als gezinsbegeleider heb ik het voorrecht gehad om volwassen kinderen te helpen om openlijk met hun ouder wordende ouders te praten. Ik ben getuige geweest van vele tedere, liefdevolle momenten waarop een ouder het weer goed maakte met een ouder kind. Deze helende gesprekken gaan niet over het opgraven van het verleden. Ze gaan over het herstellen van gemiste stappen in een relatie voor liefdevolle verbindingen in de toekomst.

Partners, het kan zijn dat uw partner niet uw ‘go to’ persoon is, simpelweg omdat hij/zij niet weet hoe hij/zij die persoon voor u kan zijn. Het kan zijn dat de sterke reacties van je partner je hebben verhinderd om volledig voor jezelf en je relatie op te komen. Het goede nieuws is dat deze vaardigheden ervaringsgericht kunnen worden aangeleerd via relatietherapie of huwelijkstherapie.

Als je je afvraagt of emotionele verwaarlozing in je jeugd je misschien heeft beïnvloed, wees dan proactief en zoek een afgestemde individuele counselor, psycholoog of psychotherapeut om je onderdrukte of losgekoppelde emoties te helpen ontdekken. Je emoties kunnen je nieuwe kompas worden bij het ontdekken van het ‘geheel’ van jou. Je zult je realiseren hoe aanwezig je kunt zijn voor jezelf & anderen. En nog belangrijker, hoezeer je emotionele behoeften tellen en hoezeer je ertoe doet.