Dzieciństwo i młodość (1732-1749)
Franz Joseph Haydn urodził się 31 marca 1732 r. w małej wiosce Rohrau w Dolnej Austrii, niedaleko granicy węgierskiej, jako syn piwowara Matthiasa i jego żony Anny Marii. Józef był drugim z ich dwunastu dzieci; szóstym był Johann Michael (1737-1806), który również miał zostać kompozytorem. Młody Haydn po raz pierwszy zetknął się z muzyką w domu; jego ojciec lubił muzykować i był „z natury wielkim miłośnikiem muzyki”. Kiedy miał zaledwie pięć lat, Joseph został wysłany do Hainburga do dalekiego krewnego Johanna Matthiasa Francka, od którego chłopiec otrzymał pierwszą edukację muzyczną. zczepana w Wiedniu w 1738 roku, poszukiwał utalentowanych młodych chórzystów, kiedy odwiedził proboszcza w Hainburgu, prawdopodobnie w 1739 roku. Zaprosił młodego Haydna, by dla niego zaśpiewał, i rozpoznał jego dar muzyczny. W wieku ośmiu lat Józef wstąpił do szkoły chórzystów u św. Szczepana w Wiedniu jako chórzysta. Dom kapelmistrza Reuttera, w którym mieszkał Haydn i pięciu innych chórzystów, znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie katedry św. Szczepana w Wiedniu, pomiędzy czteropiętrowym blokiem czynszowych mieszkań a kaplicą św. Wiedeń, stolica potężnego imperium Habsburgów, od pokoleń znajdował się w centrum ważnej tradycji muzycznej: na dworze cesarza Karola VI muzyka przeżywała złoty wiek dzięki wpływom dwóch czołowych przedstawicieli późnego baroku, Johanna Josepha Fuxa (1660-1741) i Antonia Caldary (1670-1736).Czas Haydna jako chórzysty dobiegł końca w 1749/50 roku, kiedy to złamał mu się głos i został usunięty ze szkoły chórzystów za rzekome niewłaściwe zachowanie.
Praktyka i pierwsze powołanie (1750-1761)
Kiedy Joseph Haydn został usunięty ze szkoły chórzystów, znalazł się bez dochodów i dachu nad głową. W 1751 roku zamieszkał na nędznym, nieogrzewanym poddaszu w budynku zwanym Michaelerhaus, który do dziś można zobaczyć w pobliżu kościoła św. Michała naprzeciwko pałacu Hofburg. W ciągu następnych kilku lat głównym źródłem utrzymania Haydna było udzielanie lekcji muzyki i praca w charakterze akompaniatora. Za 60 guldenów rocznie grał dla Braci Miłosierdzia w Leopoldstadt, akompaniując w każdą niedzielę i piątek na mszy o 8 rano. O 10 rano grał w kaplicy hrabiego Haugwitza, a o 11 śpiewał mszę u św. Szczepana za sumę 17 kreutnerów.
Wśród innych mieszkańców wiedeńskiego Michaelerhausu były dwie osoby, które miały odegrać znaczącą rolę w karierze artystycznej Haydna: nadworny poeta Pietro Metastasio (1698-1782), który uczył Haydna języka włoskiego, oraz kompozytor operowy i nauczyciel śpiewu Nicola Antonio Porpora (1686-1768). Haydnowi pozwalano akompaniować na fortepianie uczniom Porpory, służył też okazjonalnie jako jego pokojowiec. Swojemu biografowi Griesingerowi przyznał, że „u Porpory wiele zyskał w śpiewie, kompozycji i języku włoskim”. Na pierwszym piętrze Michaelerhausu mieszkała owdowiała księżniczka Maria Octavia Esterházy (1683-1762), matka książąt Paula Antona i Nikolausa, którzy później zatrudnili Josepha Haydna jako kapelmistrza.
Haydn napisał swoje pierwsze kwartety smyczkowe dla barona Karla Josepha von Fürnberga, które szybko zyskały popularność. Były pierwszymi jego utworami, które wydrukowano za granicą (Paryż 1764) – choć bez wiedzy kompozytora. Wycieczki Haydna do zamku barona Fürnberga w Weinzierl i jego wczesne kwartety smyczkowe były wstępem do objęcia przez niego stanowiska dyrektora muzycznego hrabiego Morzina. W 1757 roku Haydn został mianowany kapelmistrzem za roczną pensję 200 guldenów plus łóżko i wyżywienie, prawdopodobnie przez Karla Josepha Franza (1717-1783/84?), syna panującego hrabiego Ferdinanda Maximiliana Franza (1693-1763). Wśród kompozycji, które Haydn napisał dla hrabiów Morzin, znajduje się jego pierwsza symfonia oraz szereg divertimenti na instrumenty dęte, najczęściej dwa oboje, rogi i fagoty.
26 listopada 1760 roku Haydn poślubił Marię Annę Aloysię Keller (1729-1800), najstarszą córkę wiedeńskiego perukarza. Przypuszcza się, że Haydn zakochał się najpierw w najmłodszej córce Therese, ale ta wstąpiła do klasztoru. Jego ślub z Marią Anną odbył się w wiedeńskiej katedrze św. Haydna nie było to szczęśliwe małżeństwo: „Moja żona nie była zdolna do rodzenia dzieci, dlatego nie byłem obojętny na wdzięki innych kobiet” – to jedna z nielicznych jego uwag na temat życia małżeńskiego. Biografowie Griesinger i Dies nie mieli nic dobrego do powiedzenia o pani Haydn: według nich była ona niewykształcona, nie dostrzegała geniuszu męża i była rozrzutna.
Wczesny okres Esterházy’ego (1761-1780)
Kiedy rodzina Morzinów znalazła się w trudnej sytuacji finansowej i była zmuszona zwolnić swoich muzyków, Józef Haydn szybko znalazł nowego pracodawcę w osobie księcia Esterházy’ego.
Kiedy Józef Haydn objął swoje stanowisko w 1761 roku, stałą rezydencją książąt Esterházy było małe barokowe miasteczko Eisenstadt na zachodnim brzegu Jeziora Nezyderskiego. Haydn początkowo wynajmował mieszkanie, zanim w 1766 r. kupił własny dom w pobliżu klasztoru franciszkanów.
Jego nowym pracodawcą został książę Paweł I Anton Esterházy (1711-1762), który odziedziczył po przodkach zamiłowanie do muzyki. Rodzina Esterházych była jedną z najbogatszych i najpotężniejszych w monarchii austro-węgierskiej. Oprócz kilku pałaców w Wiedniu posiadała zamki na całych Węgrzech i w dzisiejszej austriackiej prowincji Burgenland. Esterházyowie żyli w luksusie i panowali nad swoim księstwem jak władcy. W Eisenstadt rozpoczął się ważny okres w życiu Haydna: „…tam właśnie pragnę żyć i umrzeć”, napisał Haydn w liście z 6 lipca 1776 roku. Do pierwszych kompozycji, które napisał na nowym stanowisku, należały tzw. symfonie „pory dnia”, „Le Matin”, „Le Midi” i „Le Soir” (Hob. I:6-8).
Haydn podpisał umowę o pracę z księciem Pawłem I Antonem Esterházym 1 maja 1761 roku. Kiedy kompozytor po raz pierwszy rozpoczął pracę w Eisenstadt, został początkowo mianowany „vice-Kapellmeistrem”, ponieważ starszy i niedołężny Georg Joseph Werner (1693-1766) był jeszcze oficjalnie dyrektorem muzycznym księcia. Kontrakt Haydna zobowiązywał go do odpowiedniego ubioru i zachowania, dawania przykładu podległym mu muzykom oraz komponowania muzyki na polecenie księcia. Jego obowiązki sięgały od konserwacji instrumentów i katalogowania partytur po nauczanie, komponowanie i koncertowanie. Książę Paweł I Anton Esterházy, który kazał przekształcić szklarnię na terenie pałacu w teatr, zmarł 18 marca 1762 r. Książę Nikolaus I Esterházy (1714-1790) 17 maja 1762 r. zastąpił swojego brata Pawła Antona. Był on dobroczyńcą i pracodawcą Haydna przez prawie trzydzieści lat. Swój przydomek „miłośnika przepychu” zyskał z powodu upodobania do wydawania dużych sum pieniędzy na ekstrawaganckie rozrywki i specjalne uroczystości: poeta Johann Wolfgang von Goethe w swoim pierwszym tomie wspomnień z 1811 r. wspomniał o „królestwie bajek Esterházy’ego”. Pod wieloma względami Nikolaus I był wzorowym mecenasem. Pod jego kierunkiem Haydn stał się trzecim co do wysokości wynagrodzenia urzędnikiem w książęcym domu. Nawiązując do wielkiego szacunku, jakim Haydn cieszył się pod rządami Nikolausa I, ten pierwszy donosił później: „Mój książę był zadowolony ze wszystkich moich starań; otrzymywałem oklaski (…) Byłem odcięty od świata (…) i dlatego byłem zmuszony stać się oryginalny.” (Griesinger)
Ulubionym instrumentem księcia był baryton, na którym również nauczył się grać, instrument podobny do violi da gamba i wiolonczeli, na którym można było grać nie tylko smyczkiem, ale również posiadał za podstrunnicą struny, które były szarpane. Wśród kompozycji Haydna znalazło się 125 divertimenti na baryton, altówkę i wiolonczelę, a także liczne duety i utwory zespołowe, wśród których nie zabrakło solówek do wykonania przez księcia. Po śmierci kapelmistrza Georga Josepha Wernera w 1766 roku Haydn przejął wyłączną odpowiedzialność za muzykę na dworze.
Po tym jak Joseph Haydn został mianowany głównym kapelmistrzem, zakupił za 1000 guldenów mały dom w pobliżu klasztoru franciszkanów w Eisenstadt. Dom ten miał spłonąć dwukrotnie, ale za każdym razem książę Nikolaus kazał go odbudować na własny koszt, co miało być kolejnym dowodem szacunku, jakim darzył swojego kapelmistrza. Ze swej strony Haydn przysiągł, że będzie służył księciu „aż do czasu, gdy śmierć jednego lub drugiego z nich zadecyduje inaczej”. (Dies) Haydn sprzedał dom w 1778 roku. Od 1935 roku mieści się w nim Muzeum Haydna.
Książęta Esterházy posiadali niewielki pałacyk myśliwski przy południowo-wschodnim brzegu Jeziora Nezyderskiego, którego nazwa pochodzi od pobliskiego miasta Süttör. Książę Nikolaus I szczególnie upodobał sobie to miejsce i postanowił przekształcić budynek w okazałą letnią rezydencję, znaną później jako „Eszterháza”. Wzniesienie „węgierskiego Wersalu” w bagnistym zakątku jeziora, który miał obejmować operę, teatr lalek i liczne budynki pomocnicze, oraz podniesienie jego statusu do rangi centrum kulturalnego na równi z najlepszymi w Europie, było niewątpliwie jednym z największych osiągnięć tej wysoko postawionej zachodnio-węgierskiej rodziny magnackiej.
Od 1766/67 r. Eszterháza stała się centrum życia zawodowego Haydna; początkowo tylko w miesiącach letnich, ale ostatecznie przez większą część roku.
Pierwsza opera napisana przez Haydna dla dworu Esterházych – Acide – została wystawiona w Eisenstadt w 1763 r. z okazji ślubu najstarszego syna księcia Nikolausa. Po przeniesieniu się dworu do Eszterházy Haydn ponownie poświęcił się operze, wystawiając La canterina (1766), Lo speziale (1768) i Le pescatrici (1769). Od 1776 r. przedstawienia operowe i teatralne stały się częścią życia codziennego księcia: tylko w okresie od 1780 do 1790 r. Haydn wyreżyserował ponad 1000 przedstawień operowych. Z ogólnej liczby 78 oper wystawionych do 1784 roku piętnaście było autorstwa Józefa Haydna (między innymi Il mondo della luna (1777), L’isola disabitata (1779), Orlando paladino (1782) i Armida (1784)). Ta pokaźna twórczość operowa była dla Haydna ogromnym obciążeniem. Historyczne znaczenie miała wizyta cesarzowej Marii Teresy w Eszterházie we wrześniu 1773 roku, podczas której mogła ona podziwiać L’infedeltà delusa, „burletta per musica”, a także Philemona i Baucisa, operę kukiełkową kapelmistrza Esterházy’ego.
Środkowy okres Esterházy’ego (1780-1790)
14 maja 1780 roku Haydn otrzymał swoje pierwsze ważne zagraniczne wyróżnienie: Akademia Filharmoniczna w Modenie mianowała go członkiem honorowym. Następnie zaczął otrzymywać zamówienia z wielu krajów europejskich. Na przykład z Kadyksu w Hiszpanii otrzymał zamówienie na kompozycję orkiestrową Siedem ostatnich słów naszego Zbawiciela na krzyżu. We Francji dzieła Haydna były szeroko rozpowszechniane. Symfonie Paryskie (nr 82-87) i Symfonie nr 88-92 zawdzięczają swoje istnienie Claude’owi-François-Marie Rigoleyowi, Comte d’Ogny (1757-1790), jednemu z inicjatorów „Concerts de la Loge Olympique” i jednej z czołowych postaci francuskiej masonerii. Związki Haydna z Anglią umocniły się w 1782 r., kiedy to podjęto pierwsze próby zwabienia go do Londynu. W Wiedniu w grudniu 1781 r. Haydn udzielał lekcji muzyki Marii Feodorownej z Rosji, żonie wielkiego księcia, a później cara Pawła I. Niektóre z jego wcześniejszych kwartetów smyczkowych, które później zyskały sławę jako opus 33, są dedykowane wielkiemu księciu i znane jako „Kwartety rosyjskie”.
Masoneria, która zyskała popularność w kręgach wykształconych za panowania cesarza Józefa II (1780-1790), również zainteresowała Haydna. 11 lutego 1785 r. został członkiem loży „Zur wahren Eintracht” („Prawdziwa harmonia”). Już następnego dnia w mieszkaniu Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791) odbył się prywatny koncert, na którym wykonano kwartety smyczkowe skomponowane przez tego syna Salzburga i dedykowane Josephowi Haydnowi. Leopold Mozart napisał o tym koncercie następujące słynne słowa do swojej córki: ” Pan Haydn powiedział do mnie: Przed Bogiem i jako uczciwy człowiek mówię ci, że twój syn jest największym kompozytorem znanym mi osobiście lub z imienia; ma smak, a ponadto najgłębszą wiedzę o kompozycji.”
W czerwcu 1789 roku Józef Haydn otrzymał list, który miał być podstawą przyjaźni, która stała się zupełnie niepodobna do żadnej innej. Marianne von Genzinger (1750-1793), żona osobistego lekarza księcia Nikolausa w Wiedniu, przysłała mu partyturę fortepianową, którą oparła na Andante z jednej z jego symfonii. Jej prośba o korektę i nadzieja, że wkrótce zobaczy Haydna w Wiedniu, była wstępem do długiej korespondencji, która pozwala nam poznać osobowość kompozytora. Podziw wyrażony przez panią von Genzinger, która była o osiemnaście lat młodsza od niego i kobietą o niezwykłej wytworności, skłonił Haydna do podzielenia się z nią swoimi najskrytszymi uczuciami, a w szczególności do opowiedzenia o poczuciu izolacji, jakie odczuwał w Eszterházie.
W dniu 28 września 1790 roku książę Mikołaj I, „miłośnik przepychu”, odetchnął po raz ostatni. Jego śmierć oznaczała koniec pewnej epoki w światowej historii muzyki. Książę Paweł Anton II (1738-1794), syn i spadkobierca Mikołaja I, nie podzielał zainteresowania muzyką w takim samym stopniu jak ojciec i w ciągu kilku dni zwolnił orkiestrę i chór. Tylko Haydn i koncertmistrz Luigi Tomasini pozostali oficjalnie w służbie księcia. Haydn zachował tytuł kapelmistrza i roczną emeryturę w wysokości 1000 guldenów, choć nie miał już żadnych obowiązków wobec księcia Paula Antona
Podróże do Anglii (1791-1795)
„Jestem Salomon z Londynu i przyjechałem po Ciebie. Jutro zawrzemy porozumienie.” Tak Haydn opisał swojemu biografowi Dies decydujący moment, który miał zaowocować jego podróżą do Anglii. W zamian za niebagatelną sumę 5.000 guldenów Haydn zobowiązał się napisać operę włoską, sześć nowych symfonii i szereg innych kompozycji oraz wykonywać je na koncertach, które sam poprowadzi. Johann Peter Salomon (1745-1815), słynny skrzypek z Bonn, który był także odnoszącym sukcesy promotorem koncertów, nie tracił czasu na poinformowanie brytyjskiej publiczności o rychłym przyjeździe Haydna. Na zarzut Mozarta, że nie zna nawet angielskiego, Haydn odpowiedział: „Mój język jest rozumiany na całym świecie! „(Dies)
1 stycznia 1791 roku Joseph Haydn postawił stopę na angielskiej ziemi po uciążliwej podróży przez Monachium, Öttingen-Wallerstein, Bonn i Calais. Siedem dni później Haydn pisał do Marianny von Genzinger: „…mój przyjazd wywołał wielką sensację w całym mieście, przez trzy kolejne dni wspominano o mnie we wszystkich gazetach; wszyscy bardzo chcą mnie poznać.” Kolejną sensację wywołał fakt, że na królewskim balu dworskim w St James Palace, Haydn został powitany przez księcia Walii zauważalnym ukłonem.
Pierwszy z koncertów zorganizowanych przez Salomona w Hanover Square Rooms odbył się 11 marca 1791 roku i kontynuowano je co tydzień aż do 3 czerwca. Były to niezwykle wyselekcjonowane imprezy towarzyskie, a wstęp na nie zarezerwowany był dla arystokracji i wyższej klasy średniej.
Pod koniec maja 1791 roku Haydn uczestniczył w Festiwalu Haendla w Opactwie Westminsterskim, który odbywał się co roku pod patronatem króla. Żadne inne doświadczenie na angielskiej ziemi nie wywarło na kompozytorze tak silnego wrażenia, jak ta wielka uroczystość. Było to pierwsze spotkanie Haydna z oratoriami Izrael w Egipcie, Estera, Saul i – stanowiącym punkt kulminacyjny festiwalu – Mesjaszem.
Na zakończenie swego pierwszego udanego sezonu londyńskiego Haydn otrzymał w lipcu 1791 roku doktorat honoris causa w dziedzinie muzyki przyznany przez Uniwersytet Oksfordzki na podstawie rekomendacji historyka muzyki Charlesa Burneya (1726-1814). Wielka ceremonia odbyła się w Sheldonian Theatre w Oksfordzie i trwała trzy dni. To właśnie z tej okazji zagrano podobno Symfonię nr 92, napisaną wcześniej z myślą o wykonaniu w Paryżu; weszła ona później do annałów historii muzyki jako „Symfonia Oksfordzka”.
Do początku następnego sezonu koncertowego Joseph Haydn wycofał się z życia publicznego i udzielał prywatnych lekcji muzyki Rebece Schroeter (1751-1826), członkini zamożnej szkockiej rodziny i wdowie po niemieckim kompozytorze i klawiszowcu Johannie Samuelu Schroeterze (zmarłym w 1788 r.). Między Haydnem a jego uczennicą nawiązała się bardzo bliska relacja. Jej listy, które Haydn przepisał do swojego notatnika, dokumentują gorące uczucia czterdziestolatki do blisko sześćdziesięcioletniego kompozytora: „…żaden język nie jest w stanie wyrazić połowy miłości i przywiązania, jakie do Ciebie czuję”. Haydn był częstym gościem pani Schroeter, która dbała o dobre samopoczucie psychiczne i fizyczne maestro. Podczas drugiego pobytu w Londynie Haydn był bliskim sąsiadem Rebeki Schroeter, a później zadedykował jej w dowód sympatii swoje tria fortepianowe op. 73.
Już w sierpniu 1791 r. książę Paweł Antoni II Esterházy wyraził życzenie, aby Haydn mimo wszystko powrócił do Eisenstadt. Haydn miał jednak do wypełnienia pewne zobowiązania umowne i dopiero pod koniec czerwca 1792 roku, po zakończeniu kolejnej udanej serii koncertów, opuścił Wyspy Brytyjskie. Zatrzymał się w Bonn, gdzie zawarł znajomość z młodym Ludwikiem van Beethovenem (1770-1827), po czym wrócił do Wiednia. Uzgodniono tam, że Beethoven odwiedzi Haydna w Wiedniu, aby studiować u niego kompozycję i kontrapunkt. W styczniu 1794 roku Haydn po raz drugi udał się do Londynu ze swoim prywatnym sekretarzem i lokajem Johannem Elsslerem (1769-1843). Cykl koncertów Salomona, przemianowany teraz na „Opera Concert”, został ponownie bardzo dobrze przyjęty; w jego ramach odbyła się premiera „Symfonii wojskowej”, która miała się okazać najpopularniejszym dziełem orkiestrowym Haydna za jego życia. Podczas tej wizyty Haydn nawiązał również dalsze kontakty z wieloma angielskimi wydawcami.
Lista utworów skomponowanych przez Haydna z okazji jego dwóch wizyt w Anglii liczyła ostatecznie około 250 kompozycji, w tym operę Dusza filozoficzna, czyli Orfeusz i Eurydyka, która nie była wówczas wykonywana, dwanaście „Symfonii londyńskich”, sześć kwartetów smyczkowych, trzynaście triów fortepianowych, trzy sonaty fortepianowe i ponad dwieście pieśni. lutego 1795 roku Haydn dostąpił zaszczytu bycia pierwszym żyjącym kompozytorem, który znalazł się w programie „Ancient Concerts”. Teraz został oficjalnie przyjęty na koncerty króla Jerzego III (1738-1820), któremu z tej okazji przedstawił go Jerzy August Fryderyk, książę Walii (1762-1830). Wiosną 1795 roku Joseph Haydn kilkakrotnie grał, dyrygował i śpiewał dla rodziny królewskiej, a także występował na koncertach organizowanych w Carlton House przez księcia Walii (od 1820 roku króla Jerzego IV). Król brytyjski i jego małżonka królowa Charlotta próbowali namówić Haydna do pozostania w Anglii na dłużej, oferując mu nawet apartament w Windsorze.
Późny okres Esterházy’ego i śmierć Haydna (1795-1809)
Paul Anton II zmarł zaledwie kilka dni po wyjeździe Haydna z Londynu w styczniu 1794 roku. Jego następca, książę Mikołaj II (1765-1833), poinformował Haydna poprzedniego lata, że zamierza odbudować swoją orkiestrę, a ponieważ nadal uważał Haydna za swojego kapelmistrza, chciał go sprowadzić do Eisenstadt. Haydn nie ucieszył się z tej wiadomości, gdyż dzięki temu mógł być pewien swojej emerytury i zabezpieczenia ogólnego dobrobytu. Na początku września 1795 roku Haydn – teraz już światowej sławy, zamożny człowiek – przybył do Wiednia, by służyć czwartemu już księciu Esterházy, którego przebudowa pałacu i parku w Eisenstadt pozostała do dziś w niezmienionej formie.
Nikolaus II pasjonował się teatrem i był wielkim kolekcjonerem sztuki. Jego zainteresowania muzyczne ograniczały się jednak głównie do muzyki kościelnej, dlatego też głównym obowiązkiem Haydna stało się komponowanie Mszy. Od 1795 r. Haydn prawie całe pozostałe życie spędził w Gumpendorfie pod Wiedniem, oprócz lata w Eisenstadt, gdzie we wrześniu każdego roku aż do 1802 r. komponował mszę na imieniny księżniczki Marii Józefy Hermenegild (1768-1845), którą następnie dyrygował w kościele Bergkirche. O tym, że był to złoty wiek muzyki chóralnej Haydna, świadczą zarówno te msze, jak i jego późne oratoria.”…Nigdy nie byłem tak pobożny, jak wtedy, gdy pracowałem nad Stworzeniem; codziennie padałem na kolana…” – wyznał Haydn swemu biografowi Griesingerowi. Po monumentalnych przedstawieniach Haendla, w których Haydn brał udział w Londynie, jego gorącym pragnieniem było napisanie oratorium, które byłoby moralnie podnoszącym i artystycznym przeżyciem dla słuchaczy. Były mąż stanu i zagorzały miłośnik muzyki Gottfried van Swieten (1730-1803) dostarczył niemieckie libretto do tego dzieła, oparte na angielskim oryginale o niepewnej proweniencji. Premiera Stworzenia odbyła się 30 kwietnia 1798 roku w pałacu Schwarzenberg przy Neuer Markt w Wiedniu, przed wybraną publicznością, i zakończyła się spektakularnym sukcesem. Po ukończeniu kontynuacji Pór roku i porzuceniu pracy nad cyklem kwartetów smyczkowych op. 77, który został zamówiony przez księcia Lobkowitza w tym samym czasie co op. 18 Beethovena i miał ostatecznie zawierać tylko dwa kompletne dzieła, kreatywność kompozytorska Haydna zaczęła w końcu słabnąć. Za namową swego biografa Griesingera Haydn opublikował w końcu trzeci, niekompletny kwartet w 1806 roku pod op. 103 – jako dwuczęściowe „pożegnanie”, któremu towarzyszył bilecik wizytowy z tekstem: „Wszystkie moje siły są na wyczerpaniu, jestem stary i słaby”. W ostatnich latach życia Haydna odwiedzały wybitne osobistości z kraju i zagranicy, a jako honorowy obywatel Wiednia stał się znanym „skarbem narodowym”, któremu przyznano tytuły honorowe, medale i członkostwo w wielu wiodących towarzystwach muzycznych w Europie.
Haydn po raz ostatni wystąpił publicznie z okazji swoich 76. urodzin 27 marca 1808 r., kiedy to w auli Starego Uniwersytetu w Wiedniu wykonano jego oratorium Stworzenie. W przedstawieniu wzięli udział wszyscy najważniejsi dostojnicy Wiednia, a dyrygował Antonio Salieri (1750-1825).
Joseph Haydn zmarł spokojnie 31 maja 1809 r. w swoim domu w Gumpendorfie podczas oblężenia Wiednia przez Napoleona. Został pochowany na cmentarzu Hundsthurm 1 czerwca, a następnego dnia w kościele w Gumpendorfie odprawiono mszę Requiem. Dwa tygodnie później w wiedeńskim kościele Schottenkirche odbyło się wielkie nabożeństwo żałobne z udziałem elity miasta. Doczesne szczątki Haydna spoczęły w mauzoleum zbudowanym w 1932 r. na polecenie księcia Paula Esterházy’ego w kościele Bergkirche w Eisenstadt.