Boris Leonidowicz Pasternak, (ur. 29 stycznia 1890, Moskwa, Rosja – zm. 30 maja 1960, Peredelkino, niedaleko Moskwy), poeta rosyjski, którego powieść Doktor Żywago pomogła mu zdobyć literacką Nagrodę Nobla w 1958 roku, ale wzbudziła tak wielki sprzeciw w Związku Radzieckim, że odmówił przyjęcia tego zaszczytu. Powieść, będąca epopeją o wędrówce, duchowej izolacji i miłości wśród surowości rosyjskiej rewolucji i jej następstw, stała się międzynarodowym bestsellerem, ale w jego ojczyźnie krążyła tylko w tajemnicy i w tłumaczeniach.
Pasternak dorastał w wytwornym, artystycznym, rosyjskim żydowskim domu. Jego ojciec, Leonid, był profesorem sztuki i znanym artystą, portrecistą powieściopisarza Lwa Tołstoja, poety Rainera Marii Rilkego i kompozytora Siergieja Rachmaninowa, częstych gości w jego domu, a także Lenina. Jego matką była pianistka Rosa Kaufman.
Młody Pasternak sam planował karierę muzyczną, choć był przedwcześnie dojrzałym poetą. Przez sześć lat studiował teorię muzyki i kompozycję, po czym gwałtownie przerzucił się na kursy filozofii na Uniwersytecie Moskiewskim i Uniwersytecie w Marburgu (Niemcy). Fizycznie niezdolny do służby wojskowej, w czasie I wojny światowej pracował w fabryce chemicznej na Uralu. Po rewolucji pracował w bibliotece radzieckiego komisariatu oświaty.
Poeta pokolenia postsymbolistycznego, blisko związany z moskiewską grupą futurystyczną „Centryfuga”, przez całą I wojnę światową publikował wiersze i eseje w różnych wydawnictwach futurystycznych. W 1917 roku Pasternak wydał drugi, efektowny tomik Poverkh baryerov („Ponad barierami”). Wraz z wydaniem Sestra moya-zhizn (1922; „Moje siostry-życie”), skomponowanego w większości w rewolucyjnych miesiącach 1917 roku, został uznany za nowy ważny głos w rosyjskiej poezji lirycznej, który najlepiej oddał kolosalną naturalną energię i ducha epoki rewolucji. Jego wiersze z tego okresu, naznaczone wpływami symbolizmu i futuryzmu, były stylistycznie wyjątkowe, zarówno pod względem zdyszanego pulsowania rytmu, jak i udanego przeniesienia lirycznego „ja” poety na świat zewnętrzny, czy to naturę, literaturę, mit, historię, czy przedmioty codziennej egzystencji.
Chociaż awangardowy i ezoteryczny jak na standardy klasycznej poezji rosyjskiej, wiersz Pasternaka odcisnął się w umyśle współczesnych jako skondensowany wyraz siły i charakteru czasów. Od tamtej pory recytują go na pamięć całe pokolenia rosyjskich czytelników. Jak wielu jego współczesnych, Pasternak z zadowoleniem przyjął rewolucję i zaakceptował reżim bolszewicki, ustanowiony w jej następstwie, jako jeden z jej aspektów. Choć nie zdecydował się na emigrację za rodziną (osiedlili się w Anglii), jego akceptacja nowego porządku nie była ani pełna, ani jednoznaczna, Pasternak przez całe lata 20. pojawiał się raz na prawo, raz (jak w przypadku jego związku z czasopismem „Lef”, organem Lewego Frontu Sztuki) na lewo od panującej ortodoksji. Po wydaniu czwartego tomu poezji Temy i variatsii (1923; „Tematy i wariacje”) zwrócił się ku modnemu jeszcze w Rosji gatunkowi długiego poematu narracyjnego (poema), uznając, że lepiej niż liryka nadaje się on do tematyki historycznej i epickiej związanej z epoką rewolucji. W przeciwieństwie do pism innych „współtowarzyszy podróży”, utwory te (Wysockaja bolezn, Dewyatsot pyaty bóg, Lejtnant Szmidt ). W 1934 roku, na Pierwszym Zjeździe Pisarzy Radzieckich, Pasternak został ogłoszony głównym poetą radzieckim i, po pewnym wahaniu ze strony establishmentu, został wysłany do Paryża na antyfaszystowski Pierwszy Międzynarodowy Kongres Obrony Kultury w 1935 roku, aby reprezentować Związek Radziecki. Pod koniec 1936 roku, roku przyjęcia konstytucji stalinowskiej, przez wielu uważanej za koniec masowych represji, Pasternak opublikował w rządowej gazecie „Izvestiya” swoje wiersze gloryfikujące Stalina i przedstawiające eksperyment sowiecki jako część dwutysiącletniego projektu chrześcijaństwa (rząd sowiecki niedawno zniósł zakaz stawiania choinek). Jednak już w 1937 roku, gdy Wielki Terror nabrał rozpędu, Pasternak wszedł na kurs kolizyjny z sowieckim establishmentem (w akcie niebezpiecznego buntu odmówił podpisania petycji pisarzy domagających się egzekucji oskarżonych w pokazowych procesach). W późnych latach 30. Pasternak nie tworzył oryginalnej poezji ani prozy, skupił się natomiast na tłumaczeniach poetyckich (najpierw przekładał współczesnych poetów gruzińskich, a później dokonał klasycznych już przekładów tragedii Szekspira i Fausta Goethego). W prasie Pasternak stawał się obiektem coraz ostrzejszej krytyki.
II wojna światowa przyniosła wytchnienie od ideologicznych i fizycznych represji i zasiała ziarno nadziei, ostatecznie nieuzasadnionej, na liberalizację reżimu Stalina. Pasternakowi wznowiono wcześniejsze wiersze, pozwolono mu też na publikację nowych zbiorów wierszy patriotycznych: Na rannikh poezdakh (1943; „On Early Trains”) i Zemnoy prostor (1945; „Expanse of the Earth”). Po II wojnie światowej kampania ponownych represji w sferze kultury, zwana Żdanowszczyzną, skutecznie usunęła Pasternaka z pierwszego planu radzieckiego życia literackiego. Pasternak zarabiał na życie tłumaczeniem klasyki europejskiej i gorączkowo pracował nad powieścią Doktor Żywago, projektem opowiadającym o życiu jego pokolenia, kilkakrotnie rozpoczynanym i porzucanym w poprzednich dziesięcioleciach.
Przypominając słynnych rosyjskich klasyków XIX wieku, Doktor Żywago jest jednak kwintesencją autorefleksyjnej powieści XX-wiecznej, której centralnym tematem jest artysta i sama sztuka, kształtowani przez ducha i wydarzenia swoich czasów. Po śmierci ci artyści i ich sztuka stają się reprezentantami doświadczenia ich kultury i kraju. Bohater powieści, Jurij Żywago, jest lekarzem i poetą, człowiekiem obdarzonym błyskotliwym umysłem i niezwykłą intuicją diagnostyczną, ale o słabej woli i fatalistycznym usposobieniu. Powieść opowiada o życiu Żywago od jego wczesnych lat, około 1900 roku, poprzez rewolucję 1905 roku, I wojnę światową, rewolucję 1917 roku, wojnę domową (1918-20), aż do śmierci w Moskwie w 1928 roku na atak serca. W epilogu opisane są losy zaginionej córki i przyjaciół z końca II wojny światowej, którzy oczekują na pośmiertne wydanie poezji Żywago. Ostatnią księgą powieści jest cykl wierszy pod tytułem „Wiersze Jurija Żywago”. W nich wydarzenia i wątki z poprzednich rozdziałów nabierają uniwersalnego, mitycznego rezonansu wielkiej poezji.
Powieść została ukończona w 1955 roku, dwa lata po śmierci Stalina i w pierwszym rumieńcu poststalinowskiej liberalizacji. Choć Pasternak miał nadzieję na najlepsze, gdy w 1956 roku złożył „Doktora Żywago” w czołowym moskiewskim miesięczniku, został on odrzucony z zarzutem, że „w oszczerczy sposób przedstawia rewolucję październikową, ludzi, którzy ją stworzyli, i konstrukcję społeczną w Związku Radzieckim”. Rękopis powieści szybko jednak dotarł na Zachód i w 1957 roku został wydany we włoskim przekładzie przez włoskie wydawnictwo, które kupiło prawa do niego od Pasternaka i odmówiło mu zwrotu „do poprawek”. Do 1958 roku, roku wydania angielskiego, książka została przetłumaczona na 18 języków i wraz z osiągnięciami w liryce przyniosła autorowi literacką Nagrodę Nobla.
W Związku Radzieckim Nagroda Nobla wywołała kampanię nadużyć. Pasternak został usunięty ze Związku Pisarzy Radzieckich i w ten sposób pozbawiony środków do życia. Na publicznych spotkaniach nawoływano do jego deportacji; napisał do premiera Nikity S. Chruszczowa: „Opuszczenie ojczyzny będzie dla mnie równoznaczne ze śmiercią”. Cierpiący na raka i problemy z sercem, ostatnie lata spędził w swoim domu w Perediełkino. W 1990 roku, 30 lat po śmierci, dom, w którym mieszkał, został uznany za muzeum.
Wśród dzieł Pasternaka w przekładzie na język angielski znajdują się opowiadania, autobiograficzne „Bezpieczne zachowanie” oraz cała jego twórczość poetycka, która zakończyła się nutą powagi i cichej wewnętrzności.
W 1987 roku Związek Pisarzy Radzieckich pośmiertnie przywrócił Pasternaka na stanowisko pisarza, co dało jego utworom legitymizację, której brakowało w Związku Radzieckim od czasu wydalenia go ze związku pisarzy w 1958 roku, i co w końcu umożliwiło publikację (w 1988 roku) Doktora Żywago w Związku Radzieckim.
W 1987 roku Związek Pisarzy Radzieckich przywrócił Pasternaka na stanowisko pisarza.