Formalizm w literaturoznawstwie nie zajmował się jedynie formalnymi elementami literatury, choć podkreślał znaczenie badania formy. W istocie głosił jedność formy i treści, podkreślając, że w dziele literackim nie można właściwie zrozumieć tej pierwszej w oderwaniu od drugiej i odwrotnie. Jednocześnie formalizm podkreślał konieczność postrzegania literatury jako autonomicznej sztuki werbalnej, zorientowanej na samą siebie. W ten sposób formalizm zajął się językiem literatury i stworzył podstawy dla powstania i rozwoju strukturalizmu w literaturoznawstwie.
Origins
Jako ruch w literaturoznawstwie oraz szkoła teorii i analizy literackiej formalizm pojawił się w Rosji i w Polsce w latach 1910. W Rosji jego oficjalny początek wyznaczyło powstanie dwóch organizacji: Moskiewskiego Koła Lingwistycznego, założonego w 1915 roku przez lingwistów Uniwersytetu Moskiewskiego, takich jak Roman Jakobson, Grigorij Winokur i Piotr Bogatyrew, oraz Towarzystwa Badania Języka Poetyckiego (po rosyjsku OPOYAZ), założonego w 1916 roku w Piotrogrodzie (później Leningradzie, a następnie Petersburgu – pierwotna nazwa miasta). Petersburg – pierwotna nazwa miasta) przez literaturoznawców takich jak Osip Brik, Borys Eikhenbaum i Wiktor Szkłowski, a także językoznawcę Lwa Jakubińskiego. Kilka lat później do tej ostatniej grupy dołączyli teoretycy literatury Borys Tomaszewski i Jurij Tynianow oraz inni badacze z Państwowego Instytutu Historii Sztuki w Piotrogrodzie.
W Polsce początki formalizmu sięgają już lat 1911-1914, kiedy to Kazimierz Wóycicki, twórca polskiego formalizmu, napisał pierwsze prace z zakresu literaturoznawstwa. Jednak mimo wczesnych, rodzimych początków, formalizm w Polsce musiał czekać aż do połowy lat trzydziestych, by przybrać konkretny kształt jako Polska Szkoła Formalistyczna, która miała dwa ośrodki: Warszawę i Wilno (dzisiejsze Wilno, Litwa). Szkoła, silnie związana z formalizmem rosyjskim, który w 1930 roku został już stłumiony przez naciski stalinowskie, została utworzona przez Manfreda Kridla, który zintegrował ruch, skupiając wokół siebie własnych studentów z Uniwersytetu Wileńskiego, m.in. Marię Renatę Mayenową, Marię Rzeuską i Czesława Zgorzelskiego, oraz studentów z Uniwersytetu Warszawskiego, m.in. Kazmierza Budzyka, Dawida Hopensztanda i Franciszka Siedleckiego.
Autonomia i „naukowość” literatury
Formalizm powstał jako reakcja przeciwko metodom badań literackich końca XIX i początku XX wieku. Przeciwstawiał się badaniu literatury, które przyjmowało podejście ekskluzywistyczne, w którym treść i idee dzieł literackich były przyjmowane jako wierne odbicie rzeczywistości społecznej i politycznej. Formalizm odrzucił więc badanie tła literatury, jej warunków zewnętrznych, zadań społecznych i narodowych, psychologii i biografii autora, zaproponował natomiast skupienie się na samym dziele literackim i badanie jego części składowych, czyli formalnych. Prowadziło to do domagania się autonomii zarówno literatury wyobrażeniowej, jak i literaturoznawstwa. W ramach formalizmu dzieła literackie miały być traktowane jako zjawiska artystyczne, niezależne od jakichkolwiek okoliczności społecznych, historycznych, ideologicznych czy psychologicznych. To odizolowanie literatury od jej zewnętrznych uwarunkowań pociągnęło za sobą wysiłki zmierzające do usystematyzowania i zdefiniowania literaturoznawstwa. Formalistom chodziło bowiem o to, by zreformować literaturoznawstwo i uczynić z niego dyscyplinę bardziej naukową. Próbowali stworzyć „naukę” o literaturze, definiując, co jest prawdziwym przedmiotem literaturoznawstwa i ustanawiając jego własne metody badawcze.
Literackość i urządzenie
Według formalizmu tło literatury i inne zjawiska pozaliterackie nie należą do literaturoznawstwa. Właściwym przedmiotem tej dyscypliny nie jest nawet sama literatura, lecz zjawisko, które Jakobson w pracy Nowaja russskaja poezija (1921; Najnowsza poezja rosyjska) nazwał literaturnost' (literackość). Stwierdził on, że to właśnie literackość czyni dany utwór dziełem literackim. Innymi słowy, literackość jest cechą odróżniającą literaturę od innych ludzkich wytworów, a czynią ją pewne techniki artystyczne, czyli urządzenia (priemy ), stosowane w utworach literackich. Urządzenia te stały się podstawowym przedmiotem analiz formalistów i jako konkretne składniki strukturalne dzieł literackich miały zasadnicze znaczenie dla określenia statusu literaturoznawstwa jako nauki.
Jednym z najważniejszych urządzeń, jakimi zajmowali się formaliści, było urządzenie „defamiliaryzacji” (ostranienie ). Jak to opisał Shklovsky w „Iskusstvo kak priem” (1917; Sztuka jako urządzenie), defamiliaryzacja, typowe urządzenie całej literatury i sztuki, służy do przedstawienia znanego zjawiska w niecodzienny sposób w celu odnowienia i przedłużenia (urządzenie opóźnienia) percepcji estetycznej. Taka percepcja jest celem sztuki.
Pojęcie urządzenia było bardzo przełomowe, ponieważ pomogło formalistom znieść tradycyjny podział literatury na formę i treść. Twierdzili oni, że forma i treść są nierozdzielne i stanowią jedną całość. W miejsce formy i treści formaliści zaproponowali użycie pojęć odpowiednio: urządzenie i materiał. Materiał oznacza surową i niezorganizowaną materię literatury, nie tylko tematy, idee, emocje, zdarzenia i „świat zewnętrzny”, ale także język; urządzenie przekształca materiał w artystycznie ukształtowane dzieło literackie.
Język poetycki
W swoich badaniach nad cechami wyróżniającymi literaturę formaliści, z których wielu było językoznawcami i kontynuatorami polskiego językoznawcy Jana Baudouina de Courtenay (1845-1929), zwrócili się ku problemom języka w literaturze. Idea literackości łatwo daje się ująć w kategoriach tego, co odróżnia literaturę od nieliteratury. Tym, co je odróżnia, jest język i jego szczególne użycie. Formaliści zestawiali język literatury imaginacyjnej, zwłaszcza poezji, z językiem codziennych rozmów, by ukazać specyficzną funkcję, jaką przypisuje się zjawiskom językowym w literaturze. Język potoczny – wskazywali – służy celom czysto komunikacyjnym, natomiast w poezji ta komunikacyjna funkcja języka jest zredukowana do minimum. W ten sposób Jakobson definiował poezję jako „język w jego funkcji estetycznej” (Noveishava russkaya poeziya, s. 11). Powiedział też, a Tomaszewski powtórzył w Teoriya literatury: Poetika (1925; Teoria literatury: Poetyka), że język poezji jest zorientowany na siebie i zwraca uwagę na swoje właściwości.
Aby udowodnić swoją tezę o estetycznej funkcji języka poetyckiego, formaliści zwrócili się w swoich wczesnych pracach ku badaniu dźwięku i jego roli w poezji. Uczeni rosyjscy badali awangardową poezję futurystyczną zorientowaną na dźwięk, natomiast formaliści polscy, zwłaszcza Siedlecki w Studiach z metryki polskiej (1937; Studia z metryki polskiej), wykazali, że to samo można powiedzieć o dźwięku i jego estetycznym wykorzystaniu w odniesieniu do bardziej tradycyjnego, nieawangardowego rodzaju poezji. W swoich dojrzalszych studiach formaliści badali język poetycki nie tylko poprzez ograniczenie go do struktury dźwiękowej, ale także poprzez włączenie innych jego składników: składni, słownictwa i semantyki. Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego Wóycickiego (1912; Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza) oraz Problematyka stikhotvornogo yazyka Tynianova (1924; Problem języka wiersza) to najlepsze przykłady studiów formalistycznych skoncentrowanych na ścisłej korelacji brzmienia i znaczenia w poezji.
Czym jest literatura?
W dążeniu do wskazania cech wyróżniających literaturę formaliści nie poprzestali na badaniu użycia języka w poezji, lecz kontynuowali swoje dociekania w odniesieniu do prozy. Jednym z najbardziej fundamentalnych punktów wyjścia dla formalistów było pytanie o istotę literatury. Chcieli wiedzieć, czym jest literatura i co tworzy dzieła literackie. Badanie konkretnych utworów prozatorskich wydawało się w tych esencjalistycznych poszukiwaniach podejściem słusznym. Powstały mistrzowskie analizy tekstowe fikcji narracyjnej, nowatorskie studia nad morfologią dzieła literackiego, nowe definicje dzieła literackiego, a także przełomowe dociekania nad problematyką stylu. W takich studiach, jak „Kak sdelana Shinel Gogolya” (1919; Jak powstaje „Płaszcz” Gogola) Eikhenbauma czy „Tristram Shendi”
Sterna i teoriya romana (1921; Tristram Shandy Sterne’a i teoria powieści) oraz „Kak sdelan Don Kikhot ” (1921; Jak powstaje Don Kichot) Shklovsky’ego, formaliści ukazali strukturę, mechanizmy i prawa narracyjnej fikcji. Badając składniki strukturalne konkretnych utworów prozatorskich, zajmowali się problemami kompozycji fabuły, zasad organizacji narracji, dynamizmu wewnętrznej struktury dzieła literackiego. Badając te problemy, formaliści byli w stanie zdefiniować dzieło literackie w tak nowatorskich i różnorodnych terminach, jak suma urządzeń (Shklovsky), jednolita struktura, całość zamknięta w sobie, organiczna i stylistyczna jedność składników strukturalnych (Wóycicki), artystycznie wykonany przedmiot (Kridl), system estetyczny (Tynianov, Wóycicki), struktura dynamiczna (Tynianov, Wóycicki).
Ewolucja literatury
Mimo że formaliści, zarówno w teorii, jak i w praktyce, upierali się przy autonomicznym i samoistnym podejściu do literatury, z czasem uznali wagę badania historii literatury i jej związków z innymi sferami i „systemami” życia. (W przypadku formalistów rosyjskich zmiana ta wynikała z nacisków stalinowskich). Tak więc w późniejszej fazie formalizm wprowadził pojęcia ewolucji i odnowy literackiej oraz dynamizmu form literackich. Pojęcia te stały się podstawą formalistycznego rozumienia historii literatury. Zajmowało się ono zmianą literacką, modyfikacjami tradycji literackiej, prawami procesów literackich, rozwojem form artystycznych w relacji do innych aspektów kultury. Zmiana i ewolucja literacka była wyjaśniana w oryginalnych kategoriach stopniowych przesunięć i przetasowań między funkcjami urządzeń, gatunków, dzieł, stylów, tradycji i „systemów”. W ten sposób formaliści zręcznie przeanalizowali na nowo pojęcie historii literatury, która tradycyjnie była postrzegana jako nieskrępowana mozaika pisarzy i dzieł. Pokazali mechanikę ciągłości w rozwoju literatury.
Zatrzymanie i wpływ formalizmu
Związki literatury z innymi sferami i „systemami”, takimi jak konwencje społeczne i inne czynniki pozaliterackie, zostały najbardziej bezpośrednio omówione w eseju „Problemy izucheniya literatury i yazyka” (Problemy badania literatury i języka) Tynianowa i Jakobsona z 1928 roku. Esej ten był jednak tylko teoretycznym uznaniem przez formalistów związków między literaturą a siłami społecznymi. Powiązania te były też przedstawiane jako autonomiczne i odrębne systemy rządzące się własnymi prawami. Takie ujęcie problemu nie uchroniło formalistów przed atakami rosyjskich marksistów, którzy widzieli w literaturze integralną, a nie odrębną część sił społecznych. Do 1930 roku formaliści w Rosji zostali uciszeni. Działająca w zupełnie innym środowisku polska szkoła formalistyczna, a także Praskie Koło Lingwistyczne w Czechosłowacji, kontynuowały dzieło rosyjskich uczonych, idąc jeszcze dalej, w kierunku strukturalizmu. Wybuch II wojny światowej ostatecznie stłumił jednak działalność polskich formalistów i czeskich strukturalistów.
Po wojnie formalizm wywarł silny wpływ na wiele nurtów i szkół krytyki literackiej zarówno w krajach słowiańskich, jak i poza nimi. Najbardziej zadłużony był strukturalizm, uważany za naturalną kontynuację formalistycznego teoretyzowania, oraz semiotyka. Formalizm nie wywarł wpływu na anglosaską New Criticism, ale oczywiste punkty zbieżności między obiema szkołami, porównywalne z pokrewieństwami między formalizmem, strukturalizmem i semiotyką, wyraźnie wskazują na uniwersalność, żywotność i znaczenie idei formalistycznych.
Zobacz też Krytyka literacka ; Historia literatury ; Literatura ; Nowa krytyka .
bibliografia
ŹRÓDŁA PIERWOTNE
Jakobson, Roman. Noveishaya russkaya poeziya. Nabrosok pervyi. Velemir Khlebnikov. Praga: „Politika”, 1921.
Shklovsky, Viktor. „Sztuka jako technika.” In Rosyjski krytycyzm formalistyczny: Four Essays, edited and translated by Lee T. Lemon and Marion J. Reis, 3-24. Lincoln: University of Nebraska Press, 1965. Tłumaczenie „Iskusstvo kak priem.”
–. „Tristram Shandy Sterne’a : komentarz stylistyczny”. In Russian Formalist Criticism: Four Essays, edited and translated by Lee T. Lemon and Marion J. Reis, 25-57. Lincoln: University of Nebraska Press, 1965. Przekład Tristrama Shendi” Sterna i teoriya romana.
Siedlecki, Franciszek. Studia z metryki polskiej. Wilno: Dom Ksiaz. ki Polskiej, 1937.
Tomashevsky, Boris. Teoriya literatury: Poetika. Moskwa i Leningrad: Gos. Izdatel’stvo, 1925.
Tynianow, Jurij. „O ewolucji literackiej.” In Readings in Russian Poetics: Formalist and Structuralist Views, edited by Ladislav Matejka and Krystyna Pomorska, 68-78. Cambridge, Mass.: MIT Press, 1971. Tłumaczenie „O literaturnoi evolutsii.”
–. The Problem of Verse Language. Edited and translated by Michael Sosa and Brent Harvey. Ann Arbor, Mich.: Ardis, 1981. Tłumaczenie Problema stikhotvornogo yazyka.
Tynianov, Yury, and Roman Jakobson. „Problemy w nauce o literaturze i języku”. In Readings in Russian Poetics: Formalist and Structuralist Views, edited by Ladislav Matejka and Krystyna Pomorska, 79-81. Cambridge, Mass.: MIT Press, 1971. Tłumaczenie „Problemy izucheniya literatury i yazyka.”
Wóycicki, Kazimierz. Forma dźwiekowa prozy polskiej i wiersza polskiego. Warszawa: Wyd. Tow. Naukowego Warszawskiego, 1912.
ŹRÓDŁA DRUGIE
Erlich, Victor. Rosyjski formalizm: historia, doktryna. 3rd ed. New Haven, Conn.: Yale University Press, 1965.
Hansen-Löve, Aage A. Formalizm rosyjski: Metodologiczna rekonstrukcja jego rozwoju z zasady alienacji. Wiedeń: Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1978.
Jackson, Robert Louis, and Stephen Rudy, eds. Russian Formalism: A Retrospective Glance; A Festschrift in Honor of Victor Erlich. New Haven, Conn.: Yale Center for International and Area Studies, 1985.
Karcz, Andrzej. Polska szkoła formalistyczna i formalizm rosyjski. Rochester, N.Y.: University of Rochester Press, 2002.
Pomorska, Krystyna. Rosyjska teoria formalistyczna i jej poetyckie otoczenie. Haga: Mouton, 1968.
Steiner, Peter. Russian Formalism: A Metapoetics. Ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1984.
Striedter, Jurij. Literary Structure, Evolution, and Value: Russian Formalism and Czech Structuralism Reconsidered. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1989.
Thompson, Ewa M. Russian Formalism and Anglo-American New Criticism: A Comparative Study. The Hague: Mouton, 1971.
Andrzej Karcz
.