Science Diction to podcast o słowach i stojących za nimi historiach naukowych. Subskrybuj gdziekolwiek masz swoje podcasty i zapisz się do naszego newslettera.
Dla wielu osób słowo robot wyczarowuje obraz mechanicznej istoty odzianej w metal, ozdobionej wszelkiego rodzaju mrugającymi światełkami i przyciskami, a nawet zabawnie brzmiącym głosem. Rzeczywiście, takie roboty stały się bohaterami opowiadań science fiction, powieści, filmów i programów telewizyjnych.
Ostatnio roboty i wywodzący się z nich termin robotyka stały się reprezentantami najnowocześniejszych technologii inżynieryjnych, pełniących niezliczone funkcje, począwszy od eksperymentów ze sztuczną inteligencją, poprzez budowanie samochodów, aż po wykonywanie delikatnych zabiegów chirurgicznych.
Jako słowo, robot jest względnym nowicjuszem w języku angielskim. Jego pomysłodawcą był genialny czeski dramaturg, powieściopisarz i dziennikarz Karel Čapek (1880-1938), który wprowadził je w swojej przebojowej sztuce z 1920 roku, R.U.R., czyli Rossum’s Universal Robots.
Robot pochodzi od staro-cerkiewno-słowiańskiego słowa robota, oznaczającego „poddaństwo”, „przymusową pracę” lub „znojną pracę”. Słowo to, które ma również odpowiedniki w języku niemieckim, rosyjskim, polskim i czeskim, było produktem środkowoeuropejskiego systemu pańszczyzny, w którym czynsz dzierżawny płacono za przymusową pracę lub służbę.
Wzorując się na innych literackich opisach naukowo stworzonych form życia, takich jak klasyczny Frankenstein Mary Shelley i jidysz-czeska legenda o Golemie, R.U.R. opowiada historię firmy wykorzystującej najnowsze osiągnięcia biologii, chemii i fizjologii do masowej produkcji robotów, którym „nie brakuje niczego poza duszą”. Roboty wykonują wszystkie prace, których ludzie woleliby nie wykonywać i wkrótce firma zostaje zalana zamówieniami. We wczesnych szkicach swojej sztuki Čapek nazwał te stworzenia labori, od łacińskiego rdzenia oznaczającego pracę, ale obawiał się, że termin ten brzmi zbyt „książkowo”. Za sugestią swojego brata, Josefa, Čapek ostatecznie zdecydował się na roboti, czyli po angielsku roboty.
W ostatnim akcie sztuki roboty buntują się przeciwko swoim ludzkim twórcom. Po zabiciu większości ludzi żyjących na planecie, roboty uświadamiają sobie, że potrzebują ludzi, ponieważ żaden z nich nie jest w stanie wymyślić sposobu na wyprodukowanie większej ilości robotów – sekret, który wymiera wraz z ostatnim człowiekiem. W końcu następuje moment deus ex machina, kiedy to dwa roboty w jakiś sposób nabywają ludzkie cechy miłości i współczucia i odchodzą w stronę zachodzącego słońca, aby stworzyć świat na nowo.
Audytorium pokochało sztukę w całej Europie i Stanach Zjednoczonych. Wkrótce potem roboty stały się ulubieńcami pisarzy science fiction, najbardziej znanym Isaac Asimov, który skomponował 3 prawa robotyki, a w końcu wymarzonymi kupcami Hollywood. Z każdą kolejną iteracją roboty stawały się coraz bardziej mięsiste i życiopodobne, czy może raczej humanoidalne?
Ironicznie, R.U.R. był najmniej lubianym dziełem Čapka, mimo że sztuka i jego określenie robota zapewniły mu literacką nieśmiertelność. Zmarł na grypę w 1938 roku w wieku 48 lat. Ze względu na jego tak zwane wywrotowe pisma przeciwko rosnącej w siłę partii nazistowskiej, jego śmiertelny atak grypy sfrustrował i przechytrzył Hitlera i Gestapo, którzy wydali na Čapka nakaz śmierci.