Guinguette Marais Poitevin

Prawo pisane i niepisane

Rzymanie podzielili swoje prawo na jus scriptum (prawo pisane) i jus non scriptum (prawo niepisane). Przez „prawo niepisane” rozumieli zwyczaj; przez „prawo pisane” rozumieli nie tylko prawa wynikające z prawodawstwa, ale dosłownie prawa oparte na jakimkolwiek źródle pisanym.

Istniały różne rodzaje prawa pisanego, z których pierwsze składało się z leges (singular lex), czyli uchwał jednego ze zgromadzeń całego ludu rzymskiego. Choć w zgromadzeniach tych dominowały klasy zamożniejsze, czyli patrycjusze, pospólstwo, czyli plebejusze, posiadało własną radę, w której podejmowało uchwały zwane plebiscytami. Jednak dopiero po uchwaleniu Lex Hortensia w 287 roku p.n.e. plebiscita stała się wiążąca dla wszystkich klas obywateli; od tego czasu plebiscita, wraz z innymi aktami prawnymi, były powszechnie nazywane leges. Ogólnie rzecz biorąc, ustawodawstwo było źródłem prawa tylko w okresie republiki. Gdy w 31 roku p.n.e. August Cezar ustanowił cesarstwo, zgromadzenia nie przestały od razu funkcjonować, ale ich zgoda na każdą propozycję stała się jedynie formalną ratyfikacją woli cesarza. Ostatnia znana lex została uchwalona za panowania Nerwy (96-98 ce).

Najwcześniejszym i najważniejszym aktem prawnym, czyli body of leges, było Dwanaście Tablic, uchwalone w latach 451-450 r. p.n.e. podczas walki plebejuszy o równouprawnienie polityczne. Stanowiło ono próbę stworzenia spisanego i publicznego kodeksu, którego patrycjusze nie mogliby dowolnie zmieniać wobec plebejskich stronników sporu. Niewiele wiadomo o faktycznej treści Dwunastu Tablic; tekst kodeksu nie zachował się i pozostało jedynie kilka fragmentów, zebranych na podstawie aluzji i cytatów w dziełach takich autorów jak Cyceron. Z fragmentów tych wynika, że traktowały one o wielu sprawach, m.in. o prawie rodzinnym, delikcie (czynie niedozwolonym, czyli wykroczeniu przeciwko prawu) i procedurze prawnej.

Drugi rodzaj prawa pisanego stanowiły edicta (edykty), czyli proklamacje wydawane przez sędziego wyższego szczebla (pretora) w sprawach sądowych. Urząd pretora został utworzony w 367 roku p.n.e., aby przejąć rozszerzającą się działalność prawną dotyczącą obywateli; później utworzono osobnego pretora do spraw cudzoziemców. Obejmując urząd, pretor wydawał edykt, który w efekcie stanowił program na rok jego urzędowania. Edykty wydawali również kurulni aediles, czyli sędziowie odpowiedzialni za opiekę i nadzór nad rynkami. W późniejszym okresie republiki edykty pretorskie i magistrackie stały się narzędziem reformy prawa, a leges przestały być głównym źródłem prawa prywatnego.

Rzymski system proceduralny dawał sędziemu duże uprawnienia w zakresie udzielania lub odmowy środków prawnych, a także określania formy, jaką powinny one przybrać. Wynikiem tego systemu magistratury był rozwój jus honorarium, nowego zbioru zasad, który istniał obok prawa cywilnego, a często je zastępował. Edykty pozostały źródłem prawa do około 131 roku, kiedy to cesarz Hadrian zlecił ich reorganizację i konsolidację, a powstały w ten sposób zbiór praw ogłosił jako niezmienny, chyba że przez samego cesarza.

Trzecim rodzajem prawa pisanego były senatus consulta, czyli uchwały senatu rzymskiego. Chociaż te sugestie dla różnych magistratów nie miały mocy ustawodawczej w czasach republiki, mogły być nadawane przez edykty magistratów. We wczesnym cesarstwie, gdy władza zgromadzeń zmalała, a pozycja cesarza wzrosła, senatus consulta stały się uchwałami, które zatwierdzały propozycje cesarza. W miarę jak zatwierdzanie przez senat stawało się coraz bardziej automatyczne, propozycje cesarza stawały się prawdziwym narzędziem władzy. W konsekwencji cesarze przestali kierować propozycje do senatu i niedługo po zakończeniu wczesnego okresu cesarskiego zaprzestali praktyki stanowienia prawa za pośrednictwem senatu.

Czwarty rodzaj prawa pisanego stanowiły constitutiones principum, które w efekcie były wyrazem władzy ustawodawczej cesarza. W połowie II wieku cesarz był już w zasadzie jedynym twórcą prawa. Głównymi formami ustawodawstwa cesarskiego były edykty lub proklamacje, instrukcje dla podwładnych, zwłaszcza gubernatorów prowincji, pisemne odpowiedzi dla urzędników lub innych osób, które konsultowały się z cesarzem, oraz decyzje cesarza jako sędziego.

Ostatnim rodzajem prawa pisanego były responsa prudentium, czyli odpowiedzi na pytania prawne udzielane przez uczonych prawników osobom, które się z nimi konsultowały. Choć prawo, pisane i niepisane, było początkowo raczej tajnym monopolem kolegium pontyfików, czyli kapłanów, na początku III wieku p.n.e. rozwinęła się rozpoznawalna klasa doradców prawnych, juris consulti lub prudentes. Ci doradcy prawni nie byli profesjonalistami jako takimi, ale ludźmi z rangą, którzy szukali popularności i awansu w swojej karierze publicznej, udzielając darmowych porad prawnych. Interpretowali oni statuty i punkty prawa, zwłaszcza prawa niepisanego, doradzali pretorowi w sprawie treści jego edyktu, a także pomagali stronom i sędziom w sporach sądowych. August upoważnił niektórych prawników do udzielania responsów z upoważnienia cesarza, co zwiększyło ich prestiż, ale praktyka ta zanikła już w 200 roku.