RELIGIA MOABITÓW . W czasach starożytnych ziemia Moabu obejmowała wąski pas ziemi uprawnej na Płaskowyżu Transjordańskim na wschód od Morza Martwego, między skarpą a Pustynią Arabską. Był to obszar o szerokości około dwudziestu pięciu kilometrów, a w okresach największej siły około dziewięćdziesięciu kilometrów długości, rozciągający się na długość Morza Martwego. Główny płaskowyż Moabu rozciągał się od Wādī al-Ḥesā (biblijnej rzeki Zered) na południowym krańcu Morza Martwego do Wādī el-Mūjib (biblijnej rzeki Arnon) w jego środkowym punkcie. Północna część Moabu od Wādī el-Mūjib aż do około Tell Ḥesbān (biblijny Heshbon), nie była jednak historycznie tak bezpieczna i wydaje się, że była otwarta na inwazję, co ilustruje Inskrypcja Moabicka (MI), największy zachowany tekst moabski. Niewiele wiadomo o historii Moabitów, ale Moab jako niezależne królestwo powstał prawdopodobnie w ostatnich wiekach drugiego tysiąclecia p.n.e. i rozpadł się w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. (czyli ok. 1300-600 p.n.e.), padając najpierw łupem Asyryjczyków, a potem kolejnych zdobywców.
Wydaje się, że religia Moabitów miała kilka cech wspólnych z religią innych królestw epoki żelaza w tym regionie, takich jak Izrael, Edom i Amon, i wszystkie one prawdopodobnie odziedziczyły wiele po swoich „kananejskich” poprzednikach z epoki brązu. Jednakże, podczas gdy powszechne było twierdzenie, że wszystkie cztery królestwa miały swojego własnego boga narodowego (Kemosz dla Moabu, Jahwe dla Izraela, Qaws dla Edomu i Milkom dla Ammonu), być może lepiej jest być bardziej ostrożnym w świetle słabych dowodów spoza Biblii. W każdym razie MI pokazuje, że król Moabitów Mesza czcił bóstwo patronalne (Kemosz), w imię którego Mesza prowadził działania wojenne, składał ofiary i poświęcał sanktuaria, a nawet ludy, które pokonał (porównaj biblijne ḥerem, czyli „święty zakaz”). Religia Moabitów prawdopodobnie powoli zanikła, gdy nowe religie, takie jak religia Nabatejczyków, wkroczyły do regionu pod koniec pierwszego tysiąclecia p.n.e.
Źródła
Najważniejsze ze skąpych źródeł tekstowych dotyczących Moabu i Moabitów to inskrypcja z Meshy (Donner i Röllig, 1966-1969) oraz Biblia Hebrajska (Stary Testament). Inne istotne dowody pisane zachowały się w kilku innych fragmentarycznych inskrypcjach moabskich, kilku pieczęciach moabskich z wypisanymi imionami osobowymi oraz kilku wzmiankach o moabskich nazwach miejscowości lub imionach osobowych w tekstach asyryjskich i egipskich. Odkryto również pozostałości archeologiczne; oprócz różnych regionalnych badań Transjordanii, istnieją wykopaliska takie jak Dhībān i Tell Ḥesbān do przeanalizowania.
Bóstwa
Kemosz (lub Chemosz) był przypuszczalnie głównym bóstwem Moabitów, chociaż bez wątpienia czcili oni również innych bogów. Kemosz znany jest z wcześniejszych czasów w Syrii-Palestynie, ze spółgłoskami kmš lub km ṯ różnie wokalizowanymi, mającymi formy fonologiczne kam(m)i ṯ lub kam(m)u ṯ. Na przykład w Ebla w trzecim tysiącleciu bóstwo znane było jako Kamish (dGa-mi-iš lub dGa-me-iš ) i odgrywało znaczącą rolę; przyjmowało ofiary, posiadało sanktuarium, a nawet miesiąc nazwany jego imieniem. Bóstwo to mogło być nawet głównym bogiem miasta Carchemish/Kār-Kamiš w północnej Syrii, gdyż sama nazwa oznacza „nabrzeże lub port Kamiš”. W tekstach akkadyjskich z drugiego tysiąclecia i później, boskie imię pojawia się jako Kam(m)ush (dKa-am-muš lub dKa-mu-uš ). Teksty alfabetyczne z czternastowiecznego Ugarit zachowują km ṯ w połączeniu z innym imieniem boskim ẓẓ (ẓẓ.w km ṯ ), a powstały w ten sposób związek (być może wymawiany Ẓiẓẓu-wa-Kamā ṯ u ), może, ale nie musi być związany z późniejszym bóstwem moabickim. W tekstach moabickich (również pisanych bez samogłosek) imię to występuje jako kmš i prawdopodobnie było wymawiane Kam(m)ash lub Kam(m)ush (zwróć uwagę na dwa moabickie imiona królewskie, które pojawiają się w języku akkadyjskim jako mKa-ma-aš-ḫal-ta-a i mKam-mu-su-na-ad-bi ). Wreszcie, w Biblii, imię to jest zapisane raz jako Kĕmîš (Jer. 48:7), ale poza tym jako Kĕmôš, co stało się konwencjonalnym sposobem wymawiania imienia tego bóstwa od tamtego czasu.
Ważnym znaczeniem imienia Kemosz w jego pozabiblijnych formach może być „zdobywca, ujarzmiacz”, od różnie rozumianego przymiotnika (qaṭṭil -pattern), czasownikowego przymiotnika sprawczego (qaṭṭul), lub nomen agentis (qaṭṭāl), od tego samego rdzenia co akkadyjskie kamāšu lub kamāsu, co oznacza „kłaniać się lub klękać”. Masorecka wymowa Kemosh (Kĕmôš ), jaka pojawia się najczęściej w Biblii, jest trudna do wyjaśnienia. Grecka Septuaginta i łacińska Wulgata mają zamiast tego Khamós/Chamos, sugerując, że poprawna wokalizacja hebrajskiego Kemosh powinna być kāmôš z oryginalnego kam(m)âš. Jedną z sugestii dotyczących masoreckiego przekręcenia w wymowie jest to, że nadano mu te same samogłoski co bĕʾôš, „smród”. Podobnie postąpiono z innymi imionami boskimi w Biblii; na przykład Baʿal, które czasami oddawane jest jako bōšet, „wstyd”, lub wymowa ʿAštōret (ʿAshtoreth, dla bogini Astarte), której dwie końcowe samogłoski również odzwierciedlają te z bōšet.
Charakterystyka Kemosza
W MI, Kemosz jest przedstawiany jako bóg wojny, który dostarcza swój lud, Moabitów, do ich wrogów, gdy jest rozgniewany, a następnie „uwalnia” ich i „zwraca” ich ziemię. Uczeni już od Euzebiusza (ok. 260-330 r.) utożsamiali Kemosza z greckim bogiem wojny Aresem, opierając się zwłaszcza na fakcie, że w centrum regionu Moabitów znajdowało się miasto o nazwie Areopolis (choć może to być etymologia ludowa). Tak zwana Stela Wojownika Shīḥān, z postacią dzierżącą oszczep, również została zinterpretowana jako przedstawiająca bóstwo wojownika, być może Kemosza.
Również w MI, Kemosz przyjmuje poświęcenie zmasakrowanego ludu pod imieniem „ʿ Asztar-Kemosz” (ʿštr.kmš, MI, linia 17). Element „ʿ Asztar” to najprawdopodobniej imię znanego zachodniosemickiego bóstwa astralnego ʿ Asztar/ʿ Athtar, połączonego z Kemoszem w imię złożone, co nie jest rzadkością w przypadku zachodniosemickich imion boskich (zob. wyżej ẓẓ.w km ṯ w Ugarit). Inną, mniej prawdopodobną opcją jest to, że imię to jest imieniem małżonki Kemosza, bogini – na przykład bogini Isztar lub Astarte. Jednak w zachodniosemickim imię bogini powinno mieć końcowe -t, a zatem związek ten powinien być raczej zapisany jako ʿštrt.kmš. W każdym razie nie wiadomo, na jakiej podstawie skojarzono Kemosza z ʿAshtarem, ponieważ związek ten pojawia się tylko w tej jednej inskrypcji.
Ponieważ Kemosz był czczony w całej Syrii i Palestynie, można również szukać istotnych informacji w źródłach innych niż moabickie. Na przykład, Kemosh mógł mieć chtoniczną naturę. W środkowoasyryjskiej kopii mezopotamskiej listy bogów (teksty pisma klinowego z babilońskich tabliczek w British Museum 24, 36:66), akkadyjskie imię dKa-am-muš jest utożsamiane z Nergalem (bogiem wojny, śmierci i świata podziemnego). W mezopotamskim wykazie leksykalnym Kamush (dKa-mu-uš lub dKa-muš ) pojawia się jako jedno z kilku możliwych odczytań sumerogramu GUD, który czasami oznacza akkadyjskie eṭemmu, „duch, dusza” (Ea IV 142 = Materials for the Sumerian Lexicon, t. 14, s. 361). W trzech ugaryckich inwokacjach bogów (KTU 1.100:36; 1.107:41′; i 1.123:5 – dwie ostatnie to inkantacje przeciw ukąszeniom węża) występuje bóstwo o podwójnym imieniu boskim, które może odnosić się do Kemosza: ẓẓ.w km ṯ (Ẓiẓẓu-wa-Kam āṯ u ). Element ẓẓ być może oznacza „błoto, glinę” (porównaj akkadyjskie ṭîṭu, hebrajskie ṭîṭ ), substancję, o której w tekstach starożytnego Bliskiego Wschodu często mówi się, że obficie występuje w świecie podziemnym. Jako miejsce głównego kultu ẓẓ.w km ṯ podaje się ḥryt(h) (zob. KTU 1.100:36), być może jedno z dwóch lub trzech miast znanych pod nazwą Hurriya w Syrii i północnej Mezopotamii.
Inne bóstwa moabickie
Na podstawie moabickich nazw miejscowości i nazw osobowych można być może zidentyfikować inne bóstwa oprócz Kemosza, które były znane lub czczone przez Moabitów. Kilka wystąpień Baʿal (bʿl ) jako elementu teoforycznego w nazwach osobowych (np. bʿlntn, „Baʿal dał”) i w nazwach miejsc (Baʿal-peʿor, Bamoth-baʿal, Baʿal-meʿon) może oznaczać jedną z dwóch rzeczy: albo wskazują, że bóstwo Baʿal było czczone przez Moabitów, albo słowo baʿal oznaczało jedynie „pana” i mogło odnosić się do samego Kemosza. Istnieją również kombinacje z ʾEl w moabickich nazwach osobowych, jak w mšpṭ ʾl lub Mishpaṭʾel, „El (lub bóg) jest sprawiedliwością”. Jednak i w tych przypadkach nie wiadomo, czy ma się na myśli kananejskie bóstwo ʾEl, czy po prostu ogólne określenie „bóg”. Moabicka nazwa miejscowości Nebo w MI (nbh ) i Biblii może wskazywać, że czczono mezopotamskiego boga Nabu. Imię Shalamanu (Sa-la-ma-nu ) dla króla moabskiego w liście hołdowniczej Tiglat-Pilesera może świadczyć o czczeniu boga Shalmana, a inne moabskie nazwy osobowe w publikowanych pieczęciach mogą być dowodem znajomości dalszych bóstw w Moabie. Imię boga Ḥoron może pojawić się w nazwie miejsca Ḥawronen (ḥwrnn ) w inskrypcji z Mesha (wiersz 32, porównaj biblijne Ḥōrōnayim, Jer. 48:34). Ḥoron znany był jako bóstwo magii i egzorcyzmów zwłaszcza w tekstach ugaryckich i egipskich. Wreszcie, stela Bālūʿa daje ikonograficzne świadectwo tego, co prawdopodobnie jest bogiem i boginią stojącymi przed czcicielem. Stela, która posiada egipskie elementy artystyczne, może, ale nie musi odzwierciedlać Kemosza i żeńską małżonkę.
Sanktuaria lub świątynie
Według MI, król Mesza zbudował „wysokie miejsce” (bmt, porównaj hebrajskie bāmāh ) dla Kemosza w Qarḥoh (być może nazwa akropolu lub królewskiej dzielnicy miasta Dibon, współczesnego Dhībân). W innej inskrypcji, również znalezionej w Dhībân, wspomniane jest sanktuarium, które również mogło być poświęcone Kemoshowi (zachowało się tylko k imienia boga). Wykopaliska w Dhībân w 1955 r. sugerowały, że struktura z epoki żelaza II w sekcji L była kompleksem pałacowym Mesha, po którego wschodniej stronie mogło znajdować się sanktuarium. W tej okolicy znaleziono terakotową podstawkę pod kadzidło oraz dwie figurki kobiece. Fakt, że było Nabataean-Roman świątyni zbudowany znacznie później na tym miejscu może wskazywać na ciągłe tradycji sakralnej. Być może istniało również sanktuarium Kemosza w Kir-hareseth (współczesny Kerak), a Biblia zachowuje tradycję, że Salomon wzniósł w Jerozolimie wysokie miejsce dla Kemosza (1 Krl 11:7-8; 2 Krl 23:13).
Praktyki kultowe
Informacje o ofiarach i rytuałach są skąpe. W Biblii jednak Moabici mają składać ofiary (przypuszczalnie Baʿalowi) w Księdze Liczb 22:40-23:30 oraz składać ofiary i palić kadzidła w Księdze Jeremiasza 48:35. Księga Liczb 25:1-5 ponownie wspomina o składaniu ofiar, a także o orgiastycznych praktykach dokonywanych przez Izraelitów z moabickimi kobietami na cześć Baʿala z Peʿor. Najbardziej szokujące jest to, że w 2 Księdze Królewskiej 3:4-27 mówi się, że moabski król Mesza złożył ofiarę z człowieka. Przy tej okazji, kampania izraelskiego króla Jehorama (syna Achazjasza, syna Achaba) przeciwko Meszie kończy się oblężeniem Kir-hareseth, miasta, w którym schronił się Mesza. Mówi się, że Izraelici wycofali się po tym, jak Mesza złożył w ofierze swego najstarszego syna na murze miasta. Chociaż można wątpić, czy opowieść ta odzwierciedla jedynie pejoratywną tradycję o praktykach wrogów Izraela, istnieją inne wskazówki, które sugerują przynajmniej możliwość, że ludy Transjordanii były zaznajomione z ofiarami z ludzi lub dzieci. Zauważmy, że inskrypcje z Deir ʿAllā z połowy VIII wieku p.n.e., które odnoszą się do pewnego proroka Balaama (porównaj biblijnego nieizraelskiego proroka o tym samym imieniu w Nm. 22-24), zawierają kilka kluczowych słów, które mogą wskazywać, że w regionie tym praktykowano składanie ofiar z dzieci (np. nqr „kiełek” lub „zraz” oznaczający ludzką ofiarę, mlk jako słowo oznaczające rodzaj ofiary). W rzeczywistości, składanie ofiar z dzieci stanowi wysoce dyskutowany temat we współczesnej nauce dotyczącej świata fenickiego i punickiego.
Kapłani i prorocy
Jeremiasz 48:7 odnosi się do kapłanów Kemosza, ale dowody na innych praktykujących kult nie są znane. Zasugerowano, że wiersz 32 w MI, „Kemosz powiedział do mnie: 'Zejdź, walcz przeciwko Ḥawronen'”, wskazuje na wróżbiarstwo jakiegoś rodzaju, wymagające proroka lub kogoś podobnego, aby uzyskać wyrocznię lub wizję od bóstwa. Wynajęcie Balaama przez króla Balaka z Moabu, by przeklął Izraelitów w Księdze Liczb 22-24, być może również wskazuje, że Moabici korzystali z usług jasnowidzów i wróżbitów.
Święte walki i boska interwencja
W MI król Mesza mówi, że poświęcił Kemoszowi izraelskich mieszkańców miast ʿAṭaroth i Nebo. Idea świętych bitew i poświęconej rzezi ludów (w tym mężczyzn, kobiet i dzieci) jest wspólna z teologicznymi relacjami Biblii Hebrajskiej o podboju Kanaanu przez Izraelitów, w których Jahwe ma domagać się takiego zniszczenia (z użyciem rdzenia ḥrm np. w Pwt. 7:2, 20:16-17; Joz. 6:17-19, 21; 1 Sm. 15:3; porównaj wiersz 17 MI). W rzeczywistości MI może być postrzegany jako dokument religijny, który ma ten sam teologiczny ton i przewiduje to samo boskie zaangażowanie w sprawy ludzkie, co Biblia hebrajska.
Życie pozagrobowe
Nie ma żadnych tekstowych dowodów na wierzenia Moabitów w życie pozagrobowe. Jednakże groby z epoki żelaza II w Dhībân z czasów Mesza zawierają przedmioty codziennego użytku, takie jak ceramika, biżuteria i co najmniej jedna gliniana trumna antropoidalna, co sugeruje, że Moabici dbali o właściwy pochówek, mając na uwadze potrzeby życia pozagrobowego. Pojawiły się również spekulacje, że skoro Kemosz był związany z bogami świata podziemnego, Moabici mogli wierzyć w jakąś formę kontynuacji istnienia po śmierci.
Bibliografia
Archeologiczne opracowania zawierają Nelson Glueck, The Other Side of the Jordan, rev. ed. (Winona Lake, Ind., 1970); Rudolph Henry Dornemann, The Archaeology of the Transjordan in the Bronze and Iron Ages (Milwaukee, Wis., 1983); A. D. Tushingham, Excavations at Dhiban in Moab (Cambridge, Mass., 1972); and Piotr Bieńkowski, ed., Early Edom and Moab: The Beginning of the Iron Age in Southern Jordan (Sheffield, U.K., 1992). Dodatkowe źródła przekładu, zob. Cuneiform Texts from Babylonian Tablets in the British Museum 24 (1896-): 36-66, oraz Benno Landsberger’s Materials for the Sumerian Lexicon 14 (1937-1985): 361.
Tawny L. Holm (2005)
Wyjaśnienia.