Teleologia, (z greckiego telos, „koniec” i logos, „rozum”), wyjaśnianie przez odniesienie do jakiegoś celu, kresu, celu lub funkcji. Tradycyjnie określano je również jako ostateczną przyczynowość, w przeciwieństwie do wyjaśniania wyłącznie w kategoriach przyczyn sprawczych (pochodzenia zmiany lub stanu spoczynku w czymś). Ludzkie zachowanie, o ile jest racjonalne, jest na ogół wyjaśniane w odniesieniu do celów lub zadań, do których się dąży lub które rzekomo się realizuje, a ludzie często rozumieli zachowanie innych rzeczy w przyrodzie na podstawie tej analogii, albo jako dążące do celów lub zadań, albo jako mające spełniać cel wymyślony przez umysł wykraczający poza naturę. Najbardziej znanym przykładem teleologii była ta podana przez Arystotelesa, który oświadczył, że pełne wyjaśnienie czegokolwiek musi uwzględniać jego ostateczną przyczynę, a także przyczyny sprawcze, materialne i formalne (te dwie ostatnie to odpowiednio rzeczy, z których rzecz jest zrobiona, oraz forma lub wzór rzeczy).
© Argus/Fotolia
Wraz z powstaniem nowożytnej nauki w XVI i XVII wieku, zainteresowanie zostało skierowane na mechanistyczne wyjaśnienia zjawisk naturalnych, które odwołują się jedynie do przyczyn efektywnych; jeśli stosowano wyjaśnienia teleologiczne, to przybierały one formę nie twierdzenia (jak w teleologii arystotelesowskiej), że rzeczy rozwijają się w kierunku realizacji celów wewnętrznych w ich własnych naturach, ale postrzegania organizmów biologicznych i ich części jako złożonych maszyn, w których każda mniejsza część jest drobiazgowo dostosowana do innych i każda wykonuje specyficzną funkcję, która przyczynia się (np.g., (np. w przypadku oka) do funkcji lub celu całości (np. widzenia). Dla XVIII-wiecznego protestanckiego apologety Williama Paleya i jego zwolenników machinalna natura organizmów biologicznych mogła być wyjaśniona jedynie przez założenie istnienia boskiego projektanta wszelkiego życia. Teleologia Paleya stała się w ten sposób podstawą nowoczesnej wersji argumentu teleologicznego za istnieniem Boga, zwanego też argumentem z projektu.
From The Works of William Paley, D.D., by The Rev. Edmund Paley, A.M., 1838
Immanuel Kant w swojej Kritik der Urtheilskraft (1790; Krytyka sądów) obszernie zajął się teleologią. Uznając – i w istocie zachwycając się – cudownymi powołaniami natury, Kant ostrzegał, że teleologia może być dla ludzkiej wiedzy jedynie zasadą regulującą lub heurystyczną, a nie konstytutywną, tzn. wskazówką do prowadzenia dociekań, a nie do natury rzeczywistości. W związku z tym języka teleologicznego w naukach biologicznych nie należy traktować dosłownie; jest on zasadniczo zestawem użytecznych metafor.
Eleologia Paleya została podważona w XIX wieku przez pojawienie się teorii ewolucji, która była w stanie wyjaśnić machinalną naturę organizmów biologicznych jako powstałą całkowicie dzięki efektywnej przyczynowości w długim procesie doboru naturalnego. Mimo że teoria ewolucji pozornie uczyniła teleologię pojęciowo zbędną w biologii, to jednak nie doprowadziła do wyeliminowania języka teleologicznego z nauk biologicznych. Darwiniści, tak samo jak wierzący w boski projekt, nadal mówili na przykład o funkcji czy celu oka. Czy fakt ten wskazywał na to, że jakieś pojęcie funkcji lub celu (albo zakończenia lub celu), którego nie dało się uchwycić w kategoriach darwinowskich, pozostało istotne dla biologii? Czy też było to jedynie odzwierciedleniem użyteczności języka teleologicznego jako skrótu w odniesieniu do procesów i relacji, które były o wiele bardziej złożone?
Ci, którzy przyjęli to ostatnie stanowisko, które było zasadniczo stanowiskiem Kanta, próbowali od początku XX wieku systematycznie eliminować język teleologiczny z nauk biologicznych, z różnym skutkiem. Jedno z takich podejść postulowało po prostu zdefiniowanie pojęcia funkcji w kategoriach darwinowskiej selekcji naturalnej. Zwolennicy tego pierwszego poglądu uznawali, że pewne pojęcie funkcji czy teleologii w ogóle jest wyjątkowo odpowiednie dla biologii i nie da się go z niej wyeliminować. Niektórzy teoretycy z tej grupy argumentowali, że teleologia biologiczna nie może być całkowicie wyjaśniona w kategoriach doboru naturalnego, ponieważ ta pierwsza zasadniczo zawiera odniesienia do pojęć normatywnych, takich jak „dobro” (organizmu lub jego części), „korzyść” (dla organizmu lub jego części), czy „harmonia” (systemu biologicznego).