Ruch przednowoczesnyEdit
Myśl krytyczna rozkwitła w hellenistycznym basenie Morza Śródziemnego, w repozytoriach wiedzy i mądrości w Irlandii, w cywilizacjach irańskich (na przykład w epoce Khayyama (1048-1131) i jego nieortodoksyjnych sufickich poematów Rubaiyat), oraz w innych cywilizacjach, takich jak chińska (zwróćmy uwagę na przykład na renesans żeglarstwa morskiego południowej dynastii Song w latach 1127-1279), i dalej, poprzez heretyckich myślicieli zajmujących się ezoteryczną alchemią lub astrologią, aż do renesansu i reformacji protestanckiej.
Francuski lekarz i pisarz Rabelais sławił „rabelaisowską” wolność, a także dobre ucztowanie i picie (wyraz i symbol wolności umysłu) wbrew hipokryzji konformistycznej ortodoksji w swoim utopijnym opactwie Thelema (od θέλημα: wolna „wola”), którego urządzeniem było Do What Thou Wilt:
Tak też ustanowił je Gargantua. W całej ich regule i najściślejszych więzach ich porządku była tylko ta jedna klauzula do przestrzegania: Rób, co chcesz; ponieważ wolni ludzie… postępują cnotliwie i unikają wad. Nazywają to honorem.
Kiedy bohater Rabelais’go, Pantagruel, podróżuje do „Wyroczni Butelki Div(in)e”, uczy się lekcji życia w jednym prostym słowie: „Trinch!”, Pij! Ciesz się prostym życiem, ucz się mądrości i wiedzy, jako wolny człowiek. Poza kalamburem, ironią i satyrą, prolog-metafora Gargantui poucza czytelnika, by „złamał kość i wyssał z niej pełen substancji szpik” („la substantifique moëlle”), sedno mądrości.
Ruchy nowożytneEdit
Rok 1600 uważany jest za przełomowy w epoce nowożytnej wolnej myśli. Był to rok egzekucji we Włoszech Giordano Bruno, byłego zakonnika dominikańskiego, przez inkwizycję.
AustraliaEdit
Przed II wojną światową Australia miała wysokie wskaźniki protestantyzmu i katolicyzmu. Po wojnie Australia stała się krajem wysoce zsekularyzowanym. Donald Horne, jeden ze znanych australijskich intelektualistów publicznych, uważał, że rosnący dobrobyt w powojennej Australii wpłynął na spadek liczby osób chodzących do kościoła i ogólny brak zainteresowania religią. „Kościoły nie mają już większego znaczenia dla większości Australijczyków. Jeśli istnieje szczęśliwe życie wieczne, to jest ono dla wszystkich … Dla wielu Australijczyków przyjemności tego życia są wystarczająco satysfakcjonujące, że religia nie oferuje nic o wielkim uroku”, powiedział Horne w swojej przełomowej pracy The Lucky Country (1964).
BelgiaEdit
Université Libre de Bruxelles i Vrije Universiteit Brussel, wraz z dwoma Kręgami Wolnych Dociekań (holendersko i francuskojęzycznymi), bronią wolności myśli krytycznej, filozofii świeckiej i etyki, odrzucając jednocześnie argument autorytetu.
KanadaEdit
W 1873 roku garstka sekularystów założyła najwcześniejszą znaną świecką organizację w angielskiej Kanadzie, Toronto Freethought Association. Zreorganizowana w 1877 r. i ponownie w 1881 r., kiedy to zmieniono jej nazwę na Toronto Secular Society, grupa ta stanowiła zalążek Canadian Secular Union, założonej w 1884 r. w celu zgromadzenia wolnomyślicieli z całego kraju.
Wydaje się, że znaczna liczba pierwszych członków pochodziła z wykształconej robotniczej „arystokracji”, w tym Alfred F. Jury, J. Ick Evans i J. I. Livingstone, z których wszyscy byli czołowymi działaczami robotniczymi i sekularystami. Drugi prezes torontońskiego stowarzyszenia, T. Phillips Thompson, stał się centralną postacią ruchów robotniczych i reform społecznych w mieście w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XIX wieku i prawdopodobnie czołowym kanadyjskim intelektualistą robotniczym końca XIX wieku. Na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku rozproszone organizacje wolnomyślicielskie działały w całym południowym Ontario i części Quebecu, zdobywając poparcie zarówno mieszkańców miast, jak i wsi.
Głównym organem ruchu wolnomyślicielskiego w Kanadzie była Secular Thought (Toronto, 1887-1911). Założona i redagowana przez kilka pierwszych lat przez angielskiego wolnomyśliciela Charlesa Wattsa (1835-1906), przeszła pod redakcję torontońskiego drukarza i wydawcy Jamesa Spencera Ellisa w 1891 roku, kiedy Watts wrócił do Anglii. W 1968 roku Humanist Association of Canada (HAC) powstało, aby służyć jako grupa parasolowa dla humanistów, ateistów i wolnomyślicieli oraz aby bronić kwestii sprawiedliwości społecznej i sprzeciwiać się wpływowi religii na politykę publiczną – szczególnie w walce o wolny i legalny dostęp do aborcji w Kanadzie.
AngliaEdit
Termin wolnomyśliciel pojawił się pod koniec XVII wieku w Anglii, aby opisać tych, którzy stali w opozycji do instytucji Kościoła i dosłownej wiary w Biblię. Wierzenia tych osób koncentrowały się na koncepcji, że ludzie mogą zrozumieć świat poprzez rozważania na temat natury. Takie stanowiska zostały formalnie udokumentowane po raz pierwszy w 1697 r. przez Williama Molyneux w szeroko nagłośnionym liście do Johna Locke’a, a szerzej w 1713 r., kiedy Anthony Collins napisał swój Dyskurs o wolnym myśleniu, który zyskał znaczną popularność. Esej ten atakuje duchowieństwo wszystkich kościołów i jest apelem o deizm.
Magazyn Freethinker został po raz pierwszy opublikowany w Wielkiej Brytanii w 1881 r.
FrancjaEdit
We Francji koncepcja ta pojawiła się po raz pierwszy w publikacji w 1765 r., kiedy Denis Diderot, Jean le Rond d’Alembert i Voltaire włączyli artykuł o Liberté de penser do swojej Encyclopédie. Koncepcja wolnomyślicielstwa rozprzestrzeniła się tak szeroko, że nawet tak odległe miejsca jak Jotunheimen w Norwegii miały znanych wolnomyślicieli, takich jak Jo Gjende, w XIX wieku.
François-Jean Lefebvre de la Barre (1745-1766) był młodym francuskim szlachcicem, znanym z tego, że był torturowany i ścięty, zanim jego ciało zostało spalone na stosie razem ze Słownikiem filozoficznym Woltera. Często mówi się, że La Barre został stracony za to, że nie salutował rzymskokatolickiej procesji religijnej, ale elementy sprawy były o wiele bardziej złożone.
We Francji Lefebvre de la Barre jest powszechnie uważany za symbol ofiar chrześcijańskiej nietolerancji religijnej; La Barre wraz z Jeanem Calasem i Pierre-Paul Sirvenem, był obrońcą Woltera. Drugi pomnik de la Barre’a stoi w pobliżu Bazyliki Najświętszego Serca Jezusa w Paryżu na szczycie wzgórza Montmartre (nazwanego tak od Świątyni Marsa), najwyższego punktu w Paryżu, a ulica w 18 okręgu w pobliżu Sacré-Cœur również nosi imię Lefebvre’a de la Barre’a.
W XIX wieku pojawiło się specyficzne pojęcie Libre-Pensée („wolna myśl”), z pisarzem Victorem Hugo jako jednym z jego głównych wczesnych zwolenników. Francuscy wolnomyśliciele (Libre-Penseurs) kojarzą wolność myśli, polityczny antyklerykalizm i socjalistyczne skłonności. Główną organizacją nawiązującą do tej tradycji do dziś jest Fédération nationale de la libre pensée, utworzona w 1890 r.
NiemcyEdit
W Niemczech w okresie 1815-1848 i przed rewolucją marcową wzrastał opór obywateli przeciwko dogmatom kościoła. W 1844 r. pod wpływem Johannesa Ronge i Roberta Bluma wzrosła wiara w prawa człowieka, tolerancję między ludźmi i humanizm, a w 1859 r. założyli oni Bund Freireligiöser Gemeinden Deutschlands (dosłownie Związek Wolnych Wspólnot Religijnych Niemiec), stowarzyszenie osób, które uważają się za religijne bez przynależności do żadnego ustanowionego i zinstytucjonalizowanego kościoła lub kultu sakralnego. Związek ten istnieje do dziś i jest włączony jako członek do parasolowej organizacji wolnych humanistów. W 1881 r. Ludwig Büchner założył we Frankfurcie nad Menem Deutscher Freidenkerbund (Niemiecka Liga Wolnomyślicieli) jako pierwszą niemiecką organizację ateistów i agnostyków. W 1892 roku powstało Freidenker-Gesellschaft, a w 1906 roku Deutscher Monistenbund.
Organizacje wolnomyślicielskie rozwinęły „Jugendweihe” (dosłownie Konsekracja Młodzieży), świecką ceremonię „konfirmacji” i ateistyczne rytuały pogrzebowe. W 1905 roku powstał Związek Wolnomyślicieli na rzecz Kremacji, a w 1908 roku Centralny Związek Niemieckiego Proletariatu Wolnomyślicieli. Obie grupy połączyły się w 1927 r., stając się w 1930 r. Niemieckim Stowarzyszeniem Wolnomyślicieli.
Po I wojnie światowej zmniejszyła się liczba „burżuazyjnych” organizacji, a mnożyły się „proletariackie” grupy wolnomyślicieli, stając się organizacją partii socjalistycznych. Europejskie socjalistyczne grupy wolnomyślicieli utworzyły w 1925 roku Międzynarodówkę Wolnomyślicieli Proletariackich (IPF). W latach 1919-21 i 1930-32 ponad 2,5 miliona Niemców, w większości zwolenników partii socjaldemokratycznych i komunistycznych, zrezygnowało z przynależności do kościoła. Pomiędzy siłami radykalnymi, w tym sowiecką Ligą Wojujących Bezbożników, a siłami socjaldemokratycznymi w Europie Zachodniej, kierowanymi przez Theodora Hartwiga i Maxa Sieversa, narastał konflikt. Po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r. większość organizacji wolnomyślicielskich została zdelegalizowana, chociaż niektóre grupy prawicowe, które współpracowały z tzw. Völkische Bünde (dosłownie „etniczne” stowarzyszenia o ideologii nacjonalistycznej, ksenofobicznej i często rasistowskiej) były tolerowane przez nazistów do połowy lat 30.
HolandiaEdit
W Holandii wolna myśl istniała w zorganizowanej formie od czasu założenia De Dageraad (obecnie znanego jako De Vrije Gedachte) w 1856 roku. Wśród jej najbardziej znaczących subskrybentów w XIX wieku byli Johannes van Vloten, Multatuli, Adriaan Gerhard i Domela Nieuwenhuis.
W 2009 roku Frans van Dongen założył Partię Ateistyczno-Sekularną, która ma bardzo restrykcyjny pogląd na religię i publiczne przejawy religijne.
Od XIX wieku wolna myśl w Holandii stała się bardziej znana jako zjawisko polityczne poprzez co najmniej trzy nurty: liberalne wolnomyślicielstwo, konserwatywne wolnomyślicielstwo i klasyczne wolnomyślicielstwo. Innymi słowy, partie, które identyfikują się jako wolnomyśliciele, mają tendencję do faworyzowania niedoktrynalnych, racjonalnych podejść do preferowanych przez siebie ideologii i powstały jako świecka alternatywa zarówno dla partii klerykalnych, jak i robotniczych. Wspólne tematy wśród wolnomyślicielskich partii politycznych to „wolność”, „swoboda” i „indywidualizm”.
SzwajcariaEdit
Po wprowadzeniu kantonalnych podatków kościelnych w latach 70. XIX w. antyklerykałowie zaczęli się organizować. Około 1870 r. w Zurychu powstał „klub wolnomyślicieli”. Podczas debaty nad prawem kościelnym w Zurychu w 1883 roku profesor Friedrich Salomon Vögelin i członek rady miejskiej Kunz zaproponowali rozdział kościoła od państwa.
TurcjaEdit
W ostatnich latach Imperium Osmańskiego wolna myśl doszła do głosu dzięki pracom wybitnych ludzi, takich jak Ahmet Rıza, Tevfik Fikret, Abdullah Cevdet, Kılıçzade Hakkı i Celal Nuri İleri. Intelektualiści ci wywarli wpływ na wczesny okres Republiki Tureckiej. Praktykiem ich idei był Mustafa Kemal Atatürk – marszałek polny, rewolucyjny mąż stanu, pisarz i twórca świeckiego tureckiego państwa narodowego, pełniący funkcję pierwszego prezydenta od 1923 do śmierci w 1938 roku. Przeprowadził wiele reform, które unowocześniły kraj. Źródła podkreślają, że Atatürk był religijnym sceptykiem i wolnomyślicielem. Był niedoktrynerskim deistą lub ateistą, który był antyreligijny i antyislamski w ogóle. Według Atatürka, naród turecki nie wie, czym naprawdę jest islam i nie czyta Koranu. Ludzie są pod wpływem arabskich zdań, których nie rozumieją, a ze względu na swoje zwyczaje chodzą do meczetów. Kiedy Turcy przeczytają Koran i zastanowią się nad tym, odejdą od islamu. Atatürk w swoim własnym dziele zatytułowanym Vatandaş için Medeni Bilgiler określił islam jako religię Arabów przez własne krytyczne i nacjonalistyczne poglądy.
Stowarzyszenie Ateizmu (Ateizm Derneği), pierwsza oficjalna organizacja ateistyczna na Bliskim Wschodzie i Kaukazie, powstała w 2014 roku. Służy wspieraniu osób niereligijnych i wolnomyślicieli w Turcji, którzy są dyskryminowani ze względu na swoje poglądy. W 2018 roku w niektórych mediach pojawiła się informacja, że Ateizm Derneği zostanie zamknięty z powodu presji na swoich członków i ataków prorządowych mediów, ale samo stowarzyszenie wydało wyjaśnienie, że tak nie jest i że nadal działa.
Stany ZjednoczoneEdit
Ruch Wolnej Myśli po raz pierwszy zorganizował się w Stanach Zjednoczonych jako „Stowarzyszenie Wolnej Prasy” w 1827 r. w obronie George’a Houstona, wydawcy The Correspondent, wczesnego czasopisma krytyki biblijnej w czasach, gdy skazanie za bluźnierstwo było jeszcze możliwe. Houston pomógł założyć społeczność Owenitów w Haverstraw, w stanie Nowy Jork w latach 1826-27. Krótko działający Correspondent został zastąpiony przez Free Enquirer, oficjalny organ wspólnoty New Harmony Roberta Owena w Indianie, redagowany przez Roberta Dale’a Owena i Fanny Wright w latach 1828-1832 w Nowym Jorku. W tym czasie Robert Dale Owen starał się wprowadzić filozoficzny sceptycyzm ruchu Wolnej Myśli do Partii Ludzi Pracy w Nowym Jorku. Po 1825 r. coroczne obywatelskie obchody urodzin Paine’a organizowane przez The Free Enquirer ostatecznie połączyły się w 1836 r. w pierwszą krajową organizację wolnomyślicieli, „United States Moral and Philosophical Society for the General Diffusion of Useful Knowledge”. Zostało ono założone 1 sierpnia 1836 roku na krajowej konwencji w liceum w Saratoga Springs, a jego prezydentem został Isaac S. Smith z Buffalo w stanie Nowy Jork. Smith był również kandydatem Partii Równych Praw na gubernatora Nowego Jorku w 1836 roku, a także kandydatem Partii Ludzi Pracy na gubernatora Nowego Jorku w 1830 roku. The Moral and Philosophical Society wydawało The Beacon, pod redakcją Gilberta Vale’a.
Popędzani przez rewolucje 1848 roku w krajach niemieckich, w XIX wieku nastąpiła imigracja niemieckich wolnomyślicieli i antyklerykałów do Stanów Zjednoczonych (zob. Forty-Eighters). Louis, Indianapolis, Wisconsin i Teksas, gdzie założyli miasto Comfort w Teksasie, jak również inne.
Te grupy niemieckich wolnomyślicieli określały swoje organizacje jako Freie Gemeinden, czyli „wolne zgromadzenia”. Pierwsze Freie Gemeinde zostało założone w St. Louis w 1850 roku. Inne pojawiły się w Pensylwanii, Kalifornii, Waszyngtonie, Nowym Jorku, Illinois, Wisconsin, Teksasie i innych stanach.
Freethinkers mieli tendencję do bycia liberalnymi, popierając ideały takie jak równość rasowa, społeczna i seksualna oraz zniesienie niewolnictwa.
„Złoty wiek wolnomyślicielstwa” w USA nastąpił pod koniec XIX wieku. Dominującą organizacją była Narodowa Liga Liberalna, która powstała w 1876 roku w Filadelfii. Grupa ta przeformowała się w 1885 roku jako American Secular Union pod przewodnictwem wybitnego agnostycznego oratora Roberta G. Ingersolla. Po śmierci Ingersolla w 1899 roku organizacja podupadła, częściowo z powodu braku skutecznego przywództwa.
Wolna myśl w Stanach Zjednoczonych podupadła na początku XX wieku. Na początku XX wieku większość kongregacji wolnomyślicieli rozwiązała się lub przyłączyła do innych kościołów głównego nurtu. Najdłużej nieprzerwanie działającą kongregacją wolnomyślicielską w Ameryce jest Free Congregation of Sauk County, Wisconsin, która została założona w 1852 roku i jest nadal aktywna w 2020 roku. W 1955 roku stowarzyszyła się ona z Amerykańskim Stowarzyszeniem Unitariańskim (obecnie Unitarian Universalist Association). D. M. Bennett był założycielem i wydawcą The Truth Seeker w 1873 roku, radykalnego amerykańskiego czasopisma wolnomyślicielskiego i reformatorskiego.
German Freethinker Osady znajdowały się w:
- Burlington, Racine County, Wisconsin
- Belleville, St. Clair County, Illinois
- Castell, Llano County, Texas
- Comfort, Kendall County, Texas
- Davenport, Scott County, Iowa
- Fond du Lac, Fond du Lac County, Wisconsin
- Frelsburg, Colorado County, Texas
- Hermann, Gasconade County, Missouri
- Jefferson, Jefferson County, Wisconsin
- Indianapolis, Indiana
- Latium, Washington County, Teksas
- Manitowoc, hrabstwo Manitowoc, Wisconsin
- Meyersville, hrabstwo DeWitt, Teksas
- Milwaukee, Wisconsin
- Millheim, hrabstwo Austin, Teksas
- Oshkosh, hrabstwo Winnebago, Wisconsin
- Ratcliffe, DeWitt County, Texas
- Sauk City, Sauk County, Wisconsin
- Shelby, Austin County, Texas
- Sisterdale, Kendall County, Texas
- St. Louis, Missouri
- Tusculum, Kendall County, Texas
- Two Rivers, Manitowoc County, Wisconsin
- Watertown, Dodge County, Wisconsin
AnarchismEdit
W Stanach Zjednoczonych Ameryki,
„wolnomyślicielstwo było zasadniczo antychrześcijańskim, antyklerykalnym ruchem, którego celem było uczynienie jednostki politycznie i duchowo wolną, by mogła sama decydować o sprawach religijnych. Wielu współpracowników Liberty było wybitnymi postaciami zarówno wolnej myśli jak i anarchizmu. Indywidualistyczny anarchista George MacDonald był współredaktorem Freethought i, przez pewien czas, The Truth Seeker. E.C. Walker był współredaktorem czasopisma wolnej myśli/wolnej miłości Lucifer, the Light-Bearer.”
„Wielu anarchistów było zagorzałymi wolnomyślicielami; przedruki z wolnomyślicielskich gazet takich jak Lucifer, the Light-Bearer, Freethought i The Truth Seeker pojawiały się w Liberty….Kościół był postrzegany jako wspólny sojusznik państwa i jako siła represyjna sama w sobie. „W Europie, podobny rozwój miał miejsce we francuskich i hiszpańskich kręgach anarchistycznych indywidualistów:
„Antyklerykalizm, podobnie jak w pozostałej części ruchu libertariańskiego, w innym z częstych elementów, który zyska na znaczeniu w związku ze środkiem, w którym (francuska) Republika zaczyna mieć konflikty z kościołem…Dyskurs antyklerykalny, często przywoływany przez francuskiego indywidualistę André Lorulota, będzie miał swoje wpływy w Estudios (hiszpańskiej publikacji anarchistów indywidualistów). Nastąpi atak na zinstytucjonalizowaną religię za odpowiedzialność, jaką ponosiła w przeszłości za negatywne wydarzenia, za jej irracjonalność, która czyni ją kontrapunktem dla postępu filozoficznego i naukowego. Będzie krytyka prozelityzmu i ideologicznej manipulacji, która zdarza się zarówno wierzącym jak i agnostykom”.
Te tendencje będą kontynuowane we francuskim indywidualistycznym anarchizmie w pracy i aktywizmie Charlesa-Auguste’a Bontempsa (1893-1981) i innych. W hiszpańskich indywidualistycznych anarchistycznych czasopismach Ética i Iniciales
„istnieje silne zainteresowanie publikowaniem wiadomości naukowych, zwykle związanych z pewną ateistyczną i antyteistyczną obsesją, filozofią, która będzie również pracować nad wskazaniem niezgodności pomiędzy nauką i religią, wiarą i rozumem. W ten sposób będzie się dużo mówić o teoriach Darwina lub o negacji istnienia duszy”.
W 1901 roku kataloński anarchista i wolnomyśliciel Francesc Ferrer i Guàrdia założył w Barcelonie „nowoczesne” lub postępowe szkoły wbrew systemowi edukacyjnemu kontrolowanemu przez Kościół katolicki. Szkoły miały za cel „kształcić klasę robotniczą w racjonalnym, świeckim i nie przymusowym otoczeniu”. Ferrer był zagorzałym antyklerykałem, wierzył w „wolność w edukacji”, edukację wolną od władzy kościoła i państwa. Idee Ferrera, ogólnie rzecz biorąc, stały się inspiracją dla serii Szkół Nowoczesnych w Stanach Zjednoczonych, na Kubie, w Ameryce Południowej i w Londynie. Pierwsza z nich rozpoczęła się w Nowym Jorku w 1911 roku. Ferrer zainspirował również włoską gazetę Università popolare, założoną w 1901 roku.