Lutnia, w muzyce, każdy szarpany lub smyczkowany chordofon, którego struny są równoległe do brzuśca, lub płyty rezonansowej, i biegną wzdłuż wyraźnej szyjki lub bieguna. W tym sensie, instrumenty takie jak indyjski sitar są klasyfikowane jako lutnie. Skrzypce i indonezyjski rebab to lutnie smyczkowe, a japoński samisen i zachodnia gitara to lutnie szarpane.
Cezar Mateus
W Europie lutnia odnosi się do szarpanego, strunowego instrumentu muzycznego popularnego w XVI i XVII wieku. Lutnia, która zajmowała poczesne miejsce w europejskiej sztuce popularnej i muzyce okresu renesansu i baroku, powstała jako arabski ʿūd. Instrument ten trafił do Europy w XIII wieku przez Hiszpanię i powracających krzyżowców i nadal jest używany w krajach arabskich. Podobnie jak „ʿūd”, lutnia europejska ma głęboki, gruszkowaty korpus, szyjkę z wygiętym do tyłu pudłem rezonansowym oraz struny zamocowane do mostka napinającego lub gitarowego, przyklejonego do brzucha instrumentu. Europejskie lutnie mają duży, okrągły otwór dźwiękowy wycięty w brzuchu i ozdobiony perforowaną różą wyrzeźbioną z drewna brzucha.
Najwcześniejsze europejskie lutnie podążały za arabskimi instrumentami w posiadaniu czterech strun skubanych za pomocą pióra plektronu. Do połowy XIV wieku struny stały się parami, lub kursami. W XV wieku zrezygnowano z plektronu na rzecz gry palcami, na podstrunnicy pojawiły się ruchome jelitowe struny, a instrument zyskał piąty ciąg. W XVI wieku ustalono klasyczną formę lutni, z sześcioma biegami strun (górny bieg to pojedyncza struna) strojonych do G-c-f-a-d′-g′, zaczynając od drugiego G poniżej środkowego C. Technika gry została usystematyzowana, a muzykę zapisywano w tabulaturze (system notacji, w którym tabulatura składała się z poziomych linii przedstawiających biegi lutni), a litery lub cyfry umieszczone na liniach oznaczały strunę, którą należy zatrzymać, oraz struny, które należy skubać prawą ręką.
The Newberry Library, General Fund, 1904 (A Britannica Publishing Partner)
Do 1600 roku powstały wielkie bolońskie i weneckie szkoły lutnistów, w tym Laux i Sigismond Maler, Hans Frei, Nikolaus Schonfeld i Tieffenbruckers. Dzięki doskonałej jakości wykonania i proporcjom tonalnym swoich instrumentów przyczynili się oni w znacznym stopniu do popularyzacji lutni i utorowali drogę dla jej obszernej i szlachetnej literatury muzyki solowej (fantazje, części taneczne, układy chanson), akompaniamentów do pieśni i muzyki konsortowej autorstwa takich kompozytorów, jak Luis Milán i John Dowland.
Po około 1600 roku, zmodyfikowane strojenia zostały wprowadzone przez francuskich lutnistów. W tym samym czasie sama lutnia została zmieniona poprzez dodanie strun basowych, lub diapazonów, co wymagało powiększenia szyjki i główki instrumentu. Takie zmodyfikowane instrumenty nazywane były archlutami i obejmowały chitarrone i theorbo.
Mniejsza archluta, znana jako theorbo-lute (nazwana tak, ponieważ przypominała theorbo), lub lutnia francuska, była używana przez XVII-wieczną francuską szkołę lutnistów, w tym Jacques’a i Denisa Gaultier. Repertuar tego instrumentu wymagał bardzo manierycznego i ozdobnego stylu wykonawczego oraz nowej techniki łamanych akordów i zamazanych nut, która wywarła wyraźny wpływ na XVII-wiecznych kompozytorów klawesynowych. Do XVIII wieku instrumenty klawiszowe przyćmiły lutnię pod względem popularności. Dwudziestowieczni lutniści, tacy jak Julian Bream i Walter Gerwig (zmarły w 1966 roku) z powodzeniem ożywili lutnię i jej repertuar. Na początku XXI wieku lutnię można było z łatwością usłyszeć w wykonaniach i nagraniach takich artystów jak Jakob Lindberg, Nigel North, Paul O’Dette i Hopkinson Smith, z których wszyscy wykładali również na uniwersytetach i w konserwatoriach. Lutnia stała się instrumentem typu „crossover”, gdy muzyk rockowy Sting wydał nagrania z muzyką Dowlanda w 2006 i 2007 roku.